Şah İsmayıl Xətai türk dünyasının böyük şəxsiyyəti

[alovlu]

[quote name='Teymur leng' date='20 January 2010 - 18:42' timestamp='1263994963' post='6076813']
Düzdü müzakirə gərgin gedir...Ancaq başqa cür ola da bilməzdi...Fikirlər iki yerə bölünüb: 1)Şah İsmayıla qarşı mənfi və
2) Şah İsmayıla qarşı müsbət

1)Fikir versək görərik ki içi mən də daxil olmaqla Şah İsmayılın mənfi işlərinin çox olduğunu ,türk dünyasına böyük zərər verdiyini müdafiə edənlər bunu sübutlarla göstəririk...və fikrimcə də gələcək orta məktəb kitablarında [color="#FF00FF"]bəzi düzəlişlər də olmalıdı..[/color].


[/quote]

Бяли!!!
Тамамиля догрудур! Лягв эляйин гетсин!
Неджя ки, М.Э.Ресулзадяни дярсликлярдян, тядрисдян силдирдиниз, Исмайылы да силдирин!
Кимя лазымдыр э бу шяхсиййятляр?
Бизим йалныз бирджя умуммилли лидеримиз вар, вяссалам.[img]http://img.dispute.az/public/style_emoticons/default/tokulen.gif[/img]

[alovlu]

[quote name='Teymur leng' date='23 January 2010 - 11:39' timestamp='1264228756' post='6091189']
for article...

komentariyaya qalanda bəzi ziddiyyətli məqamlar var,ancaq ümumilikdə dəqiq diaqnozdu...
[/quote]

Дягиг диагноз? [img]http://img.dispute.az/public/style_emoticons/default/wow1.gif[/img]
Симптомлары хансы хястялийи хатырладыр? [img]http://img.dispute.az/public/style_emoticons/default/mad.gif[/img]

Ш.И.Хятаинин эн бойук ишляриндян бири дя - няхайят, умуми дёвлят дили йаратмасы, Азярбайджан дилини ёлкянин рясми дили элан етмяси олуб.
Хатырлайырсынызса, ора гядяр бутун сянядляшмяляр гейри-дилдя апарылырды.

Тюрк дилинин фарслашмасына галанда ися - алынма сёзляр бютюн диллярдя вар.
Вя мяним дилимя эреб, фарс сёзляринин дахил олмасы, онун джылызлашмасына дейил, эксиня, даха да зянгинляшмясиня сябяб олду.

Бяли, хеч ким данмыр ки, дилимиз тюрк дилляри групуна аиддир.
Фягят, бу да данылмаздыр ки, бютюн тюрк дилляри тамамиля эйни ола билмяз.
Эсрлер бойу алынма сёзляр нятиджясиндя хяр бири нисбятян дяйишиклийя уграмышдыр.
Бу да ки, хяр бир дил учун лабюддюр.
Биз истясяк дя, истямясяк дя...

Эгер сиз вя сизин хямфикирляриниз тюрк дилинин сафлыгынын беля тяяссюбкешисинизся, онда нядян бизи неологизмлярдян "хилас" етмирсиниз?
Нийе дил академийасы йарадыб, дилимизя йени тюрк сёзляри гятирмирсиниз?
Сон илляр дилимизин руслашмасына, ингилисляшмясиня ки, сябябкар Исмайыл дейил.

Сиз ки, Хятаинин сяхвлярини тядгиг этмякля, гуйа бизи онларын дюбаря тякрарындан хифз етмяк истяйирдиниз.
Йохса эля сиз дя , Алипашайа ирад тутдугунуз, популизмдян гейри хеч няйя гадир дейилсиниз? [img]http://img.dispute.az/public/style_emoticons/default/nett.gif[/img]

[alovlu]

[quote name='Teymur leng' date='26 January 2010 - 18:32' timestamp='1264512767' post='6108769']
Məclisin bu yerində aşıq vurdu sazı sinəsinə görək nə dedi:

Sarmatian erməni adıdır bala,
Sözlərinlə gör məni saldın nə hala,
Qoymaram İsmayılı çox müsbət qala,
Tarixə obyektiv baxmaq gərəkdir!

Çaldıran yuxuma girir hər gecə,
Deyirsiz ki bunu mən almıyım vecə,
İsmayıla bəs müsbət deyək biz necə,
Tarixə obyektiv baxmaq gərəkdir!

Rusca türk dilimə sözlər qoşursan,
Sürətli internetlə yaman coşursan,
"Nöş ilişmisən ona" sən soruşursan,
Tarixə obyektiv baxmaq gərəkdir!

Bax! bayrağımdadır türklüyün qanı,
Yaratdığı o böyük imperiya hanı?
İsmayıl yazsa da şer-dastanı,
Tarixə obyektiv baxmaq gərəkdir!
[/quote]

сизин объективин объективлийиня объективимин объектив шюбхяси вар [img]http://img.dispute.az/public/style_emoticons/default/lol.gif[/img]

[Urden]

Ismayil Xetai turk dunyasina qarsi hec bir cinayet toretmemisdi ona gore ki, "turk dunyasi" XVI esr kontektsinde qeyri-movcud bir anlayis idi. O sirf XIX esrin axirinda sun`i sekilde eqideciler terefinden ireli surulmus kvazi-siyasi bir anlayisdir. Turkut xanliginin suqutundan sonra "turk dunyasi" dediyiniz eraziler hec vaxt ne siyasi, ne de medeni baximdan vahid qurgu teskil etmeyibler. Erazileri Istanbuldan Dehliye qeder ve Semerqendden Yemene qeder uzanan memleketler yegane etnik serhedleri tanimayan islami, ummavi medeniyyete malik idiler. Onlarin arasinda bas veren munaqiseleri etnik prizmasindan gormek tarixi bisavadliqdir.

[Melashka]

[quote name='Urden' timestamp='1280131764' post='7090371']
Ismayil Xetai turk dunyasina qarsi hec bir cinayet toretmemisdi ona gore ki, "turk dunyasi" XVI esr kontektsinde qeyri-movcud bir anlayis idi. O sirf XIX esrin axirinda sun`i sekilde eqideciler terefinden ireli surulmus kvazi-siyasi bir anlayisdir. Turkut xanliginin suqutundan sonra "turk dunyasi" dediyiniz eraziler hec vaxt ne siyasi, ne de medeni baximdan vahid qurgu teskil etmeyibler. Erazileri Istanbuldan Dehliye qeder ve Semerqendden Yemene qeder uzanan memleketler yegane etnik serhedleri tanimayan islami, ummavi medeniyyete malik idiler. Onlarin arasinda bas veren munaqiseleri etnik prizmasindan gormek tarixi bisavadliqdir.
[/quote]

[alovlu]

Да и ещё, дл ятех кто не в курсе:
Авторство рокировки (галагурма) в шахматах так же принадлежит Хетаи [img]http://img.dispute.az/public/style_emoticons/default/smile.gif[/img]

[Tidey]

[quote name='alovlu' timestamp='1280209517' post='7094669']
Да и ещё, дл ятех кто не в курсе:
Авторство рокировки (галагурма) в шахматах так же принадлежит Хетаи [img]http://img.dispute.az/public/style_emoticons/default/smile.gif[/img]
[/quote]
Можно поинтересоываться откуда у Вас такая информация ?

[Гисмет]

[quote name='Teymur leng' timestamp='1263566865' post='6052995']
Qardaş mən Azərbaycan tarixini zay zad eləmirəm(özüdə Azərbaycanın tarixi bir neçə əsrlik deyil!!!)...Fakt Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banisi
[size="6"]Məhəmməd Əmin Rəsulzadədir...
[/size] Onun qədər Azərbaycan tarıxində millətini sevən ikinci şəxsiyyət görmürəm...Türkiyə üçün Atatürk kimdirsə bizim üçündə Rəsulzadə odur(Siz və izinkimi düşünənlər istəsə də belədi , istəməsə də!!!)...O ki qaldı Azərbaycan tarixinə  -   bu ölkənin qədim dövlətçilik ənənələri var və eramızdan əvvəl formalaşmağa başlayıb...o ki qaldı sərhədlərə   -  mənim üçün Bütov Azərbaycan var...Ancaq bu ermənilərdəki kimi yalannan "Böyük Ermənistan" deyil hansı ki vaxtilə türk dövləti Ərməniyyə olub , sonra bu dütdülü filikiya tayfaları gəlib özlərinə erməni deyiblər ,guya "Ərməniyyə də ermənilərin olub, bəziləri də buna inanıb..."Bütöv Azərbaycan" Azərbaycanın tarixi torpaqları - Cənubi Azərbaycan (hansı ki indi İrandadı), Şərqi Gürcüsan - Borçalı mahahlı (hansı ki indi Gürcüstandadı) , Şimali Qafqazın bir hissəsi-Dərbənd (hansı ki indi Rusiyadadı) , İrəvan mahalı Ermənistaın hamısı --- bax budu əsl [size="4"]Azərbaycan!!![/size] təqribən 60 milyona yaxın nüfuzu ilə birlikdə...Biz bizdən sonra gələn gənc nəsilə bunu aşılamalıyıx, ancaq biz indi durub təbii ki Rusiyaya deyə bilmərik ki ora bizimdi onu ver , həmçinin digər ölkələrə...hər şey yavaş-yavaş olmalıdı...xahiş edirəm bu dediklərim haqqında düşünəsiniz...
[/quote]

Респект вам.

P.S. Извините за оффтоп.

[hondah]

[b]Sah Ismayil Xatai[/b] - Azerbaycan-in ilk defe dovlet sheklinde yaradicisidir...

[b]ps[/b]: ideal dovlet bascisi olmayib, ona gorede Xetainin bezi sehvleri ola biler.

[legasy]

[quote name='hondah' timestamp='1281371559' post='7164193']
[b]Sah Ismayil Xatai[/b] - Azerbaycan-in ilk defe dovlet sheklinde yaradicisidir...

[b]ps[/b]: ideal dovlet bascisi olmayib, ona gorede Xetainin bezi sehvleri ola biler.
[/quote]
sehfleri de yashinin ve tecrubesinin az olmasindan ireli gelir...

[hondah]

Millet!
[b]Safavilerin [/b]Wikipedia sehifesinde farslarin shovinizmin il mubarize aparin.

Adini men regularno deyishirem...Orda cox ishlemek lazimdir. [b]Imperia elden gedir![/b]

[b]Safavid Turkic Empire of Azerbaijan
[/b]
[b]http://en.wikipedia.org/wiki/Safavid_dynasty[/b]

[alovlu]

[quote name='Tidey' timestamp='1280236213' post='7097771']
Можно поинтересоываться откуда у Вас такая информация ?
[/quote]

Педагоги по шахматам Академии Спорта поделились.

[Bagban]

Интересная личность...и парадоксальная..

В масштабе Азербайджана и азербайджанской государственности,литературы,дипломатии и т.д. - конечно же герой и его заслуги велики.

В масштабе общетюркском - отрицательный человек,который бил сзади в спину тюрков продвигающихся в Европу...

В формате религии - угнетатель,истребивший многие тысячи мусульман-суннитов на территории нынешнего Азербайджана,Грузии,и севера Ирана.

Кому что.

[Elshad Alili]

[quote name='Bagban' timestamp='1285290856' post='7403786']
Интересная личность...и парадоксальная..

В масштабе Азербайджана и азербайджанской государственности,литературы,дипломатии и т.д. - конечно же герой и его заслуги велики.

В масштабе общетюркском - отрицательный человек,который бил сзади в спину тюрков продвигающихся в Европу...

В формате религии - угнетатель,истребивший многие тысячи мусульман-суннитов на территории нынешнего Азербайджана,Грузии,и севера Ирана.

Кому что.
[/quote]

Не думаю, что его личность уж слишком парадоксальная. Падишах, поэт, суфий - является характеристикой для многих правителей тюркского мира того периода. Создал тюркское государство, которая сегодня осталось в наследство не тюркам. Главным его достоянием было то, что он любил свой родной язык и его государство имело язык государственности тюркским. И, то, что он бил османов в спину тоже выдумки турецких горе тюркистов-исламистов. Он просто встал в защиту тюрков Анатолии, которых Османская Империя уничтожала десятками тысяч. И воевал он с султаном Селимом - отцеубийцей, которого прозвали Йавуз. Кстати многие тюрки Восточной Анатолии именно после политики резни туркманов перешли в курдский лагерь, потому, что султаны запретили кочевать туркманам, а их пастбища передовали кочевникам-курдам, которым кочевать не запрещалось. Вот где лежит Османо-Сафевидская вражда. Оттоманская Империя хоть и была построена тюрками, но в последствии отвернулась от туркман, потому, что огузы-туркманы были единственной силой в мире, которого сами султаны опасались.

[Elshad Alili]

[quote name='Пришелец' timestamp='1264070249' post='6081044']
Выдающийся азербайджанский государственный политический деятель Шах Исмаил Хатаи (к. XV — XVI вв) оставил своим потомкам завещание, которое в переводе на русский язык звучит следующим образом
Я очень старался. Возмужав, я приложил много усилий к тому, чтобы не было войны. Но не получилось. В моей написанной для Cултана Селима газели я описал характеры окружающих меня людей, которые за моей спиной плетут интриги, а в лицо — льстиво улыбаются. Я знал, что вокруг меня никого нет, пустота. Мой дядька, Леле Гусейн-бек постарел. Мать и братья давно умерли, большинство приближенных, преданных мне воинов уже состарились, мечи выпали из когда-то могучих рук… В то время, как я к войне совершенно не был готов, те, кто окружали меня, старались стравить меня с соседями, особенно с Султаном Селимом, направляли ему от моего имени оскорбительные письма и «подарки».

А за день до той роковой Чалдыранской битвы, которую я считаю самой трагической за всю мою жизнь, я видел сон. Снилось мне, что я в горах преследую марала. Но, когда я почти догнал его, марал скрылся в какой-то пещере. Следом за ним сунулся в эту пещеру и я. В страхе остановился. В пещере сидит семиглавый дракон, и из каждой пасти, клянусь моим предком Мухаммедом, исторгается адское пламя. И всякий раз, как чудовище делает выдох — меня опаляет пламенем, а при вдохе затягивает внутрь, прямо в пасть, ей-богу.

Затянуло меня стотысячное войско Селима. Здорово затянуло! Не успел я проснуться и рассказать свой сон, приближенные тут же начали советовать: «Давайте встретим Селима в пути, нападем на него внезапно, ночью». Но это было неприемлемо для моего достоинства, и я ответил: «Я не разбойник, грабящий караваны. Мужчина должен по-мужски встретить врага на поле боя, один на один». Его войско действительно намного превосходило мое по численности… Почему я не доверился мудрому перу эренов, устами Ибрагима передавшему мне известие и о численности войска Селима, и о его вооружении. Не прислушался я, окружающие не дали прислушаться: это неправда, сказали они, не бывает такого войска, они втравили меня в такую войну, которая навсегда запятнала мое имя.

Вот это и было моей первой ошибкой. Мы встретились. Снова стали мне советовать: давайте помешаем установить орудия, нападем на врага, пока он еще не успел подготовиться к битве. И снова я не позволил. «Пусть подготовятся, — сказал, — Я вышел воевать в открытую». Я сам дал врагу возможность возвести железную крепость перед моими несчастными кази. Я не струсил, не схитрил, не применил уловок в битве. И вот это было моей второй ошибкой! Хатаи допускал непрерывные ошибки… В той битве, длившейся три дня, я потерял таких храбрецов-кази, каждый из которых сравнится мужеством с молодым львом…

Самый тяжелый мой грех — то, что я разрешил остаться в Чалдыране Бахрузе-ханым и матери моего наследника Тахмаса Мирзы Таджлы-ханым. Обе они сражались в мужском одеянии. Обеих их, оказывается, позвали битвы во имя славы Родины. Мою Бахрузу взяли в плен, и потом, несмотря на все мои просьбы, Селим так и не вернул ее. Отдал невольницей какому-то придворному поэту. Это было для меня хуже смерти. Моя Таджлы! А моя храбрая Таджлы освободилась, сняв с себя и отдав Месих-беку все свои драгоценности. Ровно три дня, помимо надимов, от меня не отступали три молодых человека. Один из них охранял меня справа, другой — слева, а третий — сзади. Позади меня сражался дервиш Ибрагим! Прекрасным своим голосом он пел то мои нефесы, то свои гошмы, вселял мужество в моих храбрых кази. Когда он, залитый кровью, упал к копытам моего коня, я счел, что обрушилась прикрывавшая меня гора, спина моя осталась открытой. Я не знал, кто это, скрыв лицо под вуалью, сражается справа и слева от меня, считал, что преданные воины. Только когда они упали, пронзенные стрелами, я узнал несчастных. Одной была искусная танцовщица, красавица Айтекин, причину огромной ненависти ко мне которой я так никогда и не узнал, другой была воинственная женщина, бакинка, жена Гази-бека — Султаным-ханым. И их тоже призвала на поле боя Родина. Перед телами этих двух женщин я преклонил колени. Потом я узнал, что даже мой враг Султан Селим велел похоронить их, как подобает хоронить героев. Я был бы счастлив, если бы мои пять дочерей — Ханыш, Перихан-ханым, Мехинбану Султаным, Фирангиз-ханым, Шах Зейнаб-ханым, мои сыновья Невваб Кямьяб, Тахмас Мирза, Сам Мирза, Бахрам Мирза обладали таким же мужеством, как Айтекин и Бибиханым-Султаным, с такой же силой любили бы свой родной край, родной народ.

Вот уже [b]четырнадцать лет [/b]минуло после Чалдыранской битвы. И ни разу никто с тех пор не видел улыбки на моем лице, навсегда легла на него тень печали. Потому что это я, я сам, воодушевленный своими победами и завоеваниями, уверовав в свою непобедимость, выступил с меньшим по численности войском и допустил ошибки, обрекшие меня на вечные муки. Я доживаю последние дни моей жизни, дорогие мои потомки! З свою короткую, отпущенную мне богом жизнь я сделал для вас все, что мог. Я старался силой меча объединить наш истерзанный на куски край — вот к чему были направлены все мои завоевания.

Горсть родной земли считал я дороже горсти золота, одно коротенькое слово на нашем языке — выше меры драгоценностей. Во имя вечной жизни обоих — Родины и родного языка — я сделал все, что смог. Не поминайте меня проклятьями! Умножьте все то хорошее, что я начинал! Не повторяйте моих ошибок!.. Таково мое завещание. И еще я оставляю вам стихи. Если они доставят вам удовольствие, будет спокоен мой мятежный дух, я обрету в могиле покой. Три залога оставили нам мудрые предки, и я завещаю их вам: наш язык, нашу честь и нашу Родину — берегите же их как зеницу ока!

Насколько точен этот вариант завещания Шаха Исмаила Хатаи? Буду признателен за любую информацию.
[/quote]


Одна нестыковка. после Чалдырана Исмаил жил 8 лет, а не четырнадцать.

[Elshad Alili]

[quote name='Garatel' timestamp='1264097860' post='6083622']
Алипаша, вот такие вот ветра сейчас веют

вообшем вы наверное сможете это прокомментировать..

[b]Nədən türk-islam tarixində türk dili və kimliyi aşağılanmışdır?[/b]

Türk tarixine ümumi olaraq baxdığımızda ulusal kimlik açısından bir tek Göytürkler döneminin milli heysiyetine bütün türk-islam tarixi eşit deyildir. Göytürkler zamanında xaqan öz xalqına “ey türk ulusu!” deye xitab edir, lakin bütün türk-islam tarixinde bu şekilde bir xitabete rastlanmamaqdayıq. Türk-islam tarixinde türkler ereb-fars milliyetçiliyi merkezli islam anlayışına yem edilmişler. Hetta bu gün varlıqları ile öyündüyümüz Kitabi Dede Qorqud kimi yapıtların da tarixde qalması türk dövletlerinin istekleri üzerine olmamışdır. Qerb ölkelerinde bilime olan sayqının baş qaldırısı ile bezi eserlerimiz tarixde qalmışdır. Çünkü Selcuq dövletinin “Türk köpekler şehere girdiklerinde farsca hürürler”, Osmanlı yobazlarının “Etraki bi idrak-idraksız türkler”, Sefevi qatilliyinin “Ermeni ve gürcü severlik” projeleri türk kimliyinin yükselişine daima engel olmuşdur. Türk-islam tarixinde türkcenin yerini XIV esr tarixçisi Aşıq Paşazade bu misralarla müeyyen edir:
“Türk diline kimsene baxmaz idi
Türklere hergiz könül axmaz idi”

Lakin Aşıq Paşazade de sadece mövcud gerçekliyi söylemiş ve türkçeni aşağılayan ideolojinin neden ibaret olduğu haqda heç bir şey söylememişdir. Böyük ehtimala göre Aşıq Paşazade canından qorxduğu üçün bu gedişatın arxasındakı ideolojiye toxunmamışdır. Çünkü peyqember adına saxta hedis uydurub türkceni aşağılayıb erebçilik eden qurumların elinde siyasi, herbi ve iqtisadi güc mövcud idi. Bu qurumlar ereb milliyetçiliyi merkezli islam anlayışına qarşı çıxan insanları mehv etmek üçün bütün imkanlara sahib idiler.

Eger Ziya Göyalp “Türkçülük ideyası Rusiya istilasında olan türklerde doğdu”- deyirse, bunun tarixi sebebi vardır. Çünkü Rus dövletinin “Cennetin dili ereb dilidir” kimi politikası yox idi. Bu üzden de türkçeler Rusiyada medeniyet dili olmağa özen gösterdi. Resulzade, tarixdeki bu qorxunc antitürk süreci bu şekilde anladar: “Türkler milli sitemi öz cinsinden, öz soyundan gördükleri üçün nefsi müdafie (özünü qoruma) duyğusunu itirmişler.” Eslinde ne Resulzade, ne Ziya Göyalp olayların neden bu şekilde gelişmesinin sebeblerini derinlikleri ile anlaya ve anlada bilmemişler. Böyük ehtimala göre ya o zamankı bilgi eksikliyi, ya da onların din meselesine gerçek sekular zehniyetden baxa bilmemeleri buna engel olmuşdur. Çünkü gerçek olan budur ki, 1000 illik din merkezli dövlet anlayışına qarşı derin sekular tecrübe mövcud deyildi. Sekularizmin siyasi, hüquqi, felsefi anlamları onlar üçün sadece bir xeberden ibaret idi. Onların bildikleri dillerde sekularizmin mezmunu haqqında geniş bilgi yox idi. Heç bir türkçede, hetta erebcede ve farscada da sekularizm haqqında qısacıq bilgi de mövcud deyildi. Fransada oxuyan Osmanlı gencleri de bu defe fransızca yazırdılar, çünkü Osmanlı dili deye saxta bir dil heç bir modern edebi ve felsefi eserlerin yazılması üçün uyğun deyildi, diger terefden de Osmanlı ölkesinde kitab oxuma kültürü yox idi, kitab oxunmayan ölkede senet adamı teqdir görmez, teqdirin olmadığı yerde de teqdim olmaz. Göyalp ve Resulzade kimi o zamanın böyük şexsiyetleri türklerin neden kendi dillerine bu qeder sayqısız davrandıqlarının sebebini ya bilmişler, ancaq mövcud dini basqıya göre yazmamış, yaza bilmemişler, ya da ümumiyetle olayın tarixi, sosiolojik terefinden xebersiz olmuşlar. Menim qenaetime göre ikinci amil daha keçerlidir. Yeni onlar da bu hadisenin felsefesini derinliyi ile bilmemişler. Durum böyle ise bu sualın cavabını olayların arxasında duran ideolojileri analiz ederek nece tapa bilerik?
***
Türk-islam tarixi bilgi axarı oluşdurmamışdır. Türk-islam tarixi inanc axarından ibaretdir, hem de mahiyeti belli olmayan inanc. Türkler islama bilgi planında iman getirmemişler. Çünkü ereb dilini bilmemişler ve ereb dilinden de heç bir önemli eser ne Türkceye tercüme edilmiş, ne de önemli bir eser ve dini tefsir türk dilinde yazılmışdır. Bu hadisenin en zeif sebebi Türklerin şeher heyatından mehrum olmaları olmuşdur. Türklerin yaşadığı coğrafiyalar xaos iqliminden ibaret olmuşdur ve illik ortalama yağmurun miqdarı 15-35 cm arasında olmuşdur. Bu miqdar Avropada 150-200cm arasındadır. Xaos coğrafiyasının quraqlığından yoğrulan özellikler şüurlara yansımışdır. Türklerin bilgi planında islama iman getirmemeleri ister-istemez kor-korane inancı doğurmuşdur. Bu kor-korane inancdan faydalanan ereb milliyetçiliyi merkezli islam anlayışı ve Sefevi qatilliyinden başlayaraq fars milliyetçiliyi merkez islam anlayışı türk dilini ve türk ulusunu öz amacları doğrultusunda kullanmışlar. Siyasileşen heç bir inancda xoşgörü olmamışdır. Özellikle Emevi, Abbasi, Osmanlı, Sefevi imperatorluqlarının siyasi ideologiyası halına gelen islam şiddet ve savaş inancı şekline dönüşmüşdür. Bu üzden de şeyx-ül islamların fetvaları ile davranan bu dövletler islam adı altında ortaya çıxan fetvaları heyata keçirmekde çox qeddar ve qatilce davranırdılar. Bu baxımdan beşerin en bedbext ve qanlı tarixi inanclar arası savaşlarda tökülen qanlardan ibaret olmuşdur.
Hz. Mehemmed peyqember vefat etdikden sonra islam bir çox mezheblere bölünmüşdür. Lakin qenimet uğruna geden savaşlar, savaşlar ve qesbkarlıqlar yolu ile zenginleşmek hedefi keçici olsa da bu mezhebleri birleşdire bilmişdir. Ne zaman ki, qenimet ve zenginleşme uğruna geden savaşlar durmuşsa mezheblerin bir-birini parçalaması olayı ortaya çıxmışdır. Hetta bu gün de meselen 21 ereb dövletinin olması tesadüfi deyildir, çünkü güclenen batı qarşısında qenimet uğruna cehad felsefesi tarixe gömülmüşdür.
Peyqemberin vefatından sonra ereb müselmanlar Quranın siyasi işler üçün yeterli olmadığı qenaetine vardıqları üçün, peyqemberin de davranış ve söylemklerinden (hedislerinden) faydalanmaq fikrine düşdüler. Ele bu zamandan etibaren de peyqember adına minlerce hedis uyduruldu. Xarici siyasetinde mevalilik (sahibi olan) prinsiple davranan ereb dövletleri ereb olmayanlara ikinci dereceli insan kimi baxırdılar. Onlara mevali deyirdiler. Yeni özlerini onların velisi (sahibi) sayırdılar. Erebler bu siyasetlerine tanrısal meşruiyet (leqallıq) qazandırmaq üçün peyqember adına uydurulan hedislere ehtiyac duyurdular. Ereb milliyetçiliyi merkezli siyasi islam milletlerin dillerini silib onları erebleşdirmek üçün inandırıcı hedisler uydurmağı belli qurumlar vasitesi ile gerçekleşdirdiler. Özellikle bu ortamda Türklerin asimilasionu nezerde tutulurdu, çünkü hem en tehlükeli ulus türkler idi, hem savaşqanlıq istedadları dolayısı ile ereb milliyetçiliyi merkezli siyasi islama yararlı olacaq en uyğun millet de türkler idi. Erebler bu siyasetlerinde çetinlikle rastlanmırdılar, çünkü kor-korane islama inanan türkler peyqember adına uydurulan hedislere çox rahat inanırdılar. Türkler, hetta ereblerin söyüşlerini de bezen quran ayesi ve hedis olaraq sanmışlar. Çünkü ereb dilinin qazandığı saxta qüdsiyyet bu imkanı ve psikologiyanı yaratmışdı. (yeri gelmişken bu durumu anladan bir gülmeceni demek tam yerinde olar: Bir gün bir türk hecce Mekkeye gedir. Şeytana daş atma merasiminde bir erebin elinden daş çıxıb deyir ağ kefene bürünmüş başı dibden qırxılmış türkün başına. Türk dönüb erebe esebi şekilde ağzından çıxıan söyüşleri deyir. Ereb de eyni şekilde türke en çirkin söyüşleri verir. Bu zaman türk heyret içinde dönüb arxadaşına deyir ki: Siz bu geri zekalı erebe baxın! Men bunun var-yoxunu söyürem, o da mene Quran oxuyur!) İşte bu şekilde ereb dilinin tarixde qazandığı “müqeddes” statusundan dolayı ereb dilinde söylenen islama aid olmayan ereb kültürü de türkler terefinden qebul görmüşdür. Bu üzden de tarix boyu türkler heç bir zaman müselman ola bilmemişler, çünkü erebceni anlaya bilmemişler. İslam türkler üçün bir inşa deyil, bir xeberden ibaret olmuşdur. Bu xeberin de mezmununu ereb kimliyi doldurmuşdur.
Türk diline başladılan saldırı bele bir ortamda meydana çıxmışdır. Ereb milliyetçiliyi peyqember adına “cennetde konuşulan dil erebce olacaqdır” deye hedis uydurmuşdur. Heç bir araşdırma aparmadan, bu hedisin doğruluğuna şübhe etmeyi heç ağlına getirmeyen türkler de derhal öz adlarını erebleşdirmeye başlamışlar. Türk dilini de ereb dilinin sayesinde cennet dili etme inancı türkcenin süretli şekilde erebleşmesine yol açmışdır. Hetta Osmanlı yobazlığının uydurduğu osmanlıca adında saxta dil de bu inanc esasında ortaya çıxmışdır. Bilindiyi kimi osmanlıcanın merkezinde duran ereb dilidir. Daha doğrusu osmanlıca türkceden ve farscadan etkilenmiş ereb dilidir. Tarixe gömüldükleri ana qeder islamı anlamayan, sadece ereb qafalı şeyx-ül islamların fetvaları üzerine türkleri tarixe gömmeye çalışan Osmanlı yobazlığı bir kere de olsun hedislerin üzerine araşdırma yapdırmağı ağlına getirmedi. Bir halda ki, peyqemberin “görseniz menim söylediklerimle Quran arasında ziddiyet var, menim söylediyimi unudun”- dediyi bir çox möteber qaynaqlarda keçmişdir. Peyqemberin adına söylenen erebcenin cennet dili olacağı hedisi de Quranla tam ziddiyet teşkil edir. Çünkü Quranda bir neçe yerde o cümleden Hücerat suresinin 13-cü ayesinde diger milletlerin varlığı Tanrısal irade esasında olduğu vurğulanır. Milletleri ferqlendiren ise yalnız onların dilidir. Ayrıca Quranın heç bir yerinde cennetin dilinin erebce olacağı haqda bilgi mövcud deyildir. En önemlisi ise Quran israrla söyleyir ki, peyqember her şeyi bilmir, her şeyi bilen Tanrıdır. Hetta Quranda Tanrı peyqembere xitaben deyir ki: “Senden ruh haqqında sual soruşsalar, de ki, bu haqda mene bilgi verilmemişdir.” Peyqember özü de israrla “Men de sizin kimi bir insanam” deyirdi. Eger durum beledirse peyqember cennet dilinin erebce olacağını hardan bilmişdir? Eger bu bilgi ona Tanrı qatından verilmişse, o zaman Quranda da keçmeli idi, çünkü peyqembere Tanrı terefinden verilen bütün bilgiler ayeler şeklinde Quranda mövcuddur. Cennet-cehennem mövzusunun hem de ruhla ilgili olduğu belidir, çünkü diriş olacaqsa cismen ve ruhen olmalıdır. Eger ruh haqqında peyqembere bilgi verilmemişse, o zaman peyqember cennetdeki ruhların danışacaqları dilin erebce olacağını hardan bilmişdir. Bu kimi suallarla bu hedisin saxta olduğunu belli etmek mümkündür. Ancaq siyasi islam belli zamanlarda “hikmetden sual olunmaz!” adı altında bele sual edenlerin başlarını qoparmış, düşünceleri susdurmuşdur. Bu kimi saxta hedislerin etkisi altında qalan Osmanlı yobazı Sultan Hemid XX esrin başlarında Seyid Cemaleddin Efqaninin telqinleri ile erebceni dövlet dili olaraq duyurmaq isteyirdi. Ancaq artıq türkçüler güclenmişdiler ve bu kimi yobazlığa “def ol!” deyecek gücde idiler. Osmanlı sarayından bir yarpaq türkçe eser miras qalmadı. Bu kimi saxta hedisleri uyduranlar, hetta Ademin de erebce konuşduğu haqda revayetler neql edib, türkleri inandıra bilmişdiler. Bu gün Türkiyede bir cereyan olaraq davam eden Osmanlı heyranlığı irtica yene de bu saxta hedisilerin etkisi altında qalaraq hem Türk Dil Qurumu ile alay edirler, hem de osmanlıcalıq propaqandası yapırlar. Ancaq bütün bu yobazlıq ve saxtakarlıqlar Atatürk adında böyük bir irade, fövqel-insan terefinden tarixin mezarlığına gömülmüşdür.
***
Türk dilinin ikinci sıxışdırılma evresi Sefevi dövletinin quruluşu ile başlamışdır. Nedense Quzey Azerbaycanda heç bir qaynağa dayanmayaraq Sefevi zamanında Türkcenin dövlet dili olduğu inancı ortaya atılmışdır. Böyük ehtimala göre bu yalanı uyduran rus stratejistleri olmuşdur. Çünkü ruslar Sefeviliyin türklüyü ve islamın bütünlüyünü parçlayan en etkili amil olduğunu yaxşı bilmiş olmalılar ki, bu yalanı uydursunlar. Klasik dövlet türlerinde ana yasa din kökenli idi ve orada dövletin resmi dilinin ne olduğuna heç bir merhelede deyinilmemişdir. Sefevi dövletinin quruluşunda azerilerin neinki rolu olmamış, hetta Şah İsmayılın töretdiyi qetlamlara Azerbaycan daha çox direnmişdir. Bu sebebden de Azerbaycanın Şirvan menteqesinde sözün gerçek anlamında Şah İsmayıl soyqırım töretmişdir. Sefevi dövletinin quruluşu ile azericenin üzerine fars milliyetçiliyi merkezli derin ideoloji sermaye yatırıldı. Sefevi ideologiyası azericenin bağlarını Anadolu ve türküstanla qopardı. Belelikle de azericenin iç dünya görüşü fars dili yönümlü olaraq deyişmeye başladı. İşin çox maraqlı terefi budur ki, bugünkü Azerbaycan edebi dili Sefevi ideologiyasının toxunmadığı Şirvan bölgesi esas alınaraq yapılanmışdır. Şirvan, Şah İsmayılın ve onun qatil töremelerinin şieleşdirme politikasına teslim olmadı. Sefeviliyin tam qalib oldduğu Güney Azerbaycanda ise türk dili demek olar ki, çokmüş içi boşaldılmışdır.

Şah İsmayılın şair olduğu da şübhelidir. Çünkü tarixi verilerin verdiyi bilgilere göre İsmayıl 5 yaşından Gilanın (türklerin yaşamadığı ormanlıqlar) yaşamışdır. Yeni tam 10 il fars bölgesinde yaşayan İsmayıl Türk dilini bu qeder derinliyi ile fars mühitinde nece öyrenmişdir. Türkiyede “Xetailer” adında kitabı oxuduğum zaman gördüm ki, 500-e yaxın Xatai adında şair olmuş. Anlaşılan budur ki, o zamankı Qızılbaş ozanlarının şeirlerini Xatai adına çıxıb, sonra da bu şeirlerin sahibleri ozanları mehv etmişler. Çünkü Şah İsmayl başına tac qoyarken 12 cümleden ibaret olan bir andiçme metnini oxuyur. 14 yaşında bir uşağın fars milliyetçiliyi merkezli bu qeder geniş bilgi içeren teksti yaza bilmesi inanılır deyildir. Fars milliyetçiliyi merkezli şie Şah İsmayılı yetişdiridiyi kimi o andiçme metnini de yazıb ona oxutmuşlar.

[b]Sefevi dövletinin quruluşu ile Azerbaycan Türkcesinin bağları Türküstan ve Anadoludan qopub ve fars dili qarşısında savunmasız qaldı. Sefeviyet bir gelenek halına gelib her terefi sardıqdan sonra farscanın çiçeklenme ve türkçenin çökme süreci başlamışdır. Bu sürec bugün de bütün süreti ile davam etmekdedir. [/b]

Fiqh (islam hüququ) kitabı yox idi siyasileşen Eleviliyin. Bu üzden de Şieleşen Elevilik Sefevi sarayından süretle uzaqlaşdırılıdı ve Livanda acından ölen Meclisi kimi şie feqihleri (şie alimler) Şah İsmayılın deveti üzerine Tebrize devet edilib Azerbaycan xalqının hesabına zengin din xadimlerine, feodallara dönüşdüler. Ayrıca onların islamla ilişkisi olmayan yazdıqları risalelerle Azerbaycan xalqının zehniyeti qaranlıqlara gömülürdü. Hele de Sefeviler terefinden qaranlıqlara gömülmüş bu zehniyetler aydınlanmamışlar. Sefevi cehaleti dilimize ele zerbe vurmuşdur ki, bu gün Güney Azerbaycanda milli haqlarımızı savunan insanlar bele, öz ana dillerinde bir mensur metn yaza bilmirler. Çünkü Sefevilerle deyişen dil içi dünya görüşü fars kimi düşünmeyi ve fars kimi yazmağı türklerde bir alışqanlıq halına getirmişdir. Anlaşıldığı kimi Sefevilik sadece islamı saxtalaşdırıb, sapdıraraq onu zencirvurma, başyarma, sinevurma ile mehdudlaşdırmamış, hem de türk dilinin öz kökü ve öz yapısı üzerinde gelişmesini engelleyen bir fars milliyetçili projesi kimi ortaya çıxmış ve neticelenmişdir.
Emir Teymur bütün xatirelerini Türk dilinde yazmışdı. Emir Teymur zamanından başlayaraq türk dilinde yazma geleneyi Türküstanda yerine oturmuşdu. Bu geleneyin en erdemli bilim adamı Elişir Nevai olmuşdur. Nevai müqayiseli dilçilik elmi esasında türkcenin farscadan ne qeder üstün olduğunu elmi metodlarla isbatlamışdı. Şah İsmayıl Sefevi Türküstanda türkce yazma enenesine son verdi ve Emir Teymur zamanından o döneme qeder yazılmış eserleri Sünni edebiyatıdır deye, yasaqladı. Hetta Mövlana Celaleddin Ruminin eserleri farsca olmasına baxmayaraq Sefeviler döneminde yasaqlanmışdı. Anlaşıldığı kimi Sefevilik islam, türk ve insanlıq tarixinde qorxunc cehalet ve yalanlar dönemi kimi ortaya çıxmış, türk ulusunun varlığına ve bağrına qılınc kimi saplanmışdır. Sünni Osmanlının antitezi olan şie Sefevilik mahiyet etibarı ile her ikisi de türkcenin düşmenleri olmuşlar. Osmnalılıq türkceni erebleşdirererk ve Sefevilik ise türkceni farslaşdıraraq “cennet” dili etmek istemişler. Çünkü fars milliyetçiliyi merkezli islam anlayışı varlığı şübheli olan Selman Farsi kimi şexslerin timsalında cennet dilinin farsca olacağı ile bağlı hedisler uydurmuşlar.
***
Bugün türk dilinin gelişmesi qarşısında sadece, fars şovinizmi ve diger bu kimi engeller mövcud deyildir. Osmanlıcılıq, Sefeviçilik kimi etkenklerden tarixdenm qaynaqlanan en böyük engellerdir. Bu engeller hem türkcelerin yazqısını, hem de türk insanının zehnini qorxunc qaranlıqlara gömmekdedir. Bu nedenle de Türkçelerin gelişmesi ve türk insanının aydınlanması üçün bu qaranlıq tarixle qürur duymaq yerine onunla bilgi planında savaşmaq ve günümüze, heyatımıza müdaxile etmesini engellemek lazımdır.

Güntay Gəncalp



гысасы лейтмотив статьи в том что Исмаил разбил тюркский мир и изменил (обеднил) тюркский язык, отдалил его от языка анатолийских и туркестанских тюрков

-Sefeviliyin tam qalib oldduğu Güney Azerbaycanda ise türk dili demek olar ki, çokmüş içi boşaldılmışdır


-Səfəvi ideologiyası azəricənin bağlarını Anadolu və türküstanla qopardı. Beləliklə də azəricənin iç dünya görüşü fars dili yönümlü olaraq dəyişməyə başladı
[/quote]


Güntay Gencalpın yazısı çelişkilerle doludur. Osmanlıda türklüyün ve türklerin aşağılanması siyasetinin varoluşu doğrudur ve [i]etraki-bi-idrak[/i] kelimesi de osmanlının araplardan aldığı mirasdır. Sanki araplar idraklıymış. Ama Safevilere gelince bütün yazdıkları [b]tarihin çarptırılmasından başka bir şey değil.[/b]

[Mufti]

Səfəvilər və Azərbaycan

Yuxarıda təqdim edilən yazının (Günntay Gəcəlp imzalı)yazı elmilikdən daha çox siyasi-ideoloji mahiyyətlidir. Ziddiyyətləri ondandı.
Məsələ ondadır ki biz bütün hallarda Şah İmayılı sahib olduğumuz siyasi, milli dini (məzhəbi) görüşlərə görə qiymətləndiririk. Onu qəhrəman edənlərimiz də sevməyənlərimiz də... Tarixi həqiqətləri öz görüşlərimizə görə təfsir etdiyimiz üçün çox zaman yanlış nəticələr əldə edirik.
Şah İsmail Sovet rejiminin Azərbaycanlılara qəhrəman etməyə icazə verdiyi şəxslərdəndir. Azərbaycanlıların millətləşmə (böyük fransız inqilabından sonrakı Avropa "standartlarında")prosesinin böyük hissəsi bu rejimin nəzarəti altında keçmişdir. Bu millətə bu adı (azərbaycanlı) bu rtejim vermiş, tarixini necə fəhm etməli olduğunu bu rejim təlqin etmiş, əlifbasını, soyadlarını bu rejim təyin etmişdir. Təbii ki, bir millətin bu prosesdə ən əsas təməllərindən biri tarixi şəxsiyyətlərinin (qəhrəmanları) bəlirlənməsi və kimliklıəndirilməsidir. Bunu da sovet rejimi təyin etmiş, öz ideoloji və strateji maraqlarına uyğun olaraq biz azərbaycanlılara bir milli qəhrəmanlar "siyahisı" meydana çıxartmışdır: Bunlar kimlərdir?: Babək, Cavanşir, Şah İsmayil, Koroğlu (?)Qaçax Nəbi, Qatır Məmməd, qismən də qubalı Fətəli xan...
Təbii ki Azərbaycanlıların yetişdirdiyi tarixi şəxsiyyətlər bunlarla kifayətlənmirdi. Ancaq məhz bu şəxslər azərbaycanlıların tarixi kimliyinin formalaşdırılmasında əsas fiqurlar idi. Nəyə görə Azərbaycan xalqını işğallardan dağıntılarsız qoruyan, zamanında ölkəsini çiçəkləndirən,inkişaf etdirən müdrik dövlət adamı Şirvan Şahı II İbrahim Şeyxşah Cavanşir qədər tanıtılmırdı və ya Cavadxan və ya İlisulu Daniyal Bəy...
Bu qəhrəmanların seçilməsi zamanı onların sovet ideoloji məqsəd və maraqlarına uyğun olmaları şərt idi. Məhz bu baxımdan Şah İsmayıla da belə yanaşılmışdı. Qurduğu Səfəvilər dövlətinin Azərbaycan dövləti Şah İsmayılın isə Böyok Azərbaycan dövlət adamı və şairi kimi qəbul edilməsinə izn verildi.

[b]Şah İsmailin sovetlərin ciddi idyoloji süzgəcindən keçməsinə yardım edən hansı yönü idi?[/b] Onu digər şəxsiyyətlərdən fərqli qılan və sovetlərə cəlkbedici edən hansı yönü idi?
Məncə bu barədə düşünməyə dəyər. Dostlarımızın bu barədə fikirlərini bölüşmələri təmənnisi ilə

[Elshad Alili]

[quote name='Mufti' timestamp='1286371167' post='7470444']
Səfəvilər və Azərbaycan

Yuxarıda təqdim edilən yazının (Günntay Gəcəlp imzalı)yazı elmilikdən daha çox siyasi-ideoloji mahiyyətlidir. Ziddiyyətləri ondandı.
Məsələ ondadır ki biz bütün hallarda Şah İmayılı sahib olduğumuz siyasi, milli dini (məzhəbi) görüşlərə görə qiymətləndiririk. Onu qəhrəman edənlərimiz də sevməyənlərimiz də... Tarixi həqiqətləri öz görüşlərimizə görə təfsir etdiyimiz üçün çox zaman yanlış nəticələr əldə edirik.
Şah İsmail Sovet rejiminin Azərbaycanlılara qəhrəman etməyə icazə verdiyi şəxslərdəndir. Azərbaycanlıların millətləşmə (böyük fransız inqilabından sonrakı Avropa "standartlarında")prosesinin böyük hissəsi bu rejimin nəzarəti altında keçmişdir. Bu millətə bu adı (azərbaycanlı) bu rtejim vermiş, tarixini necə fəhm etməli olduğunu bu rejim təlqin etmiş, əlifbasını, soyadlarını bu rejim təyin etmişdir. Təbii ki, bir millətin bu prosesdə ən əsas təməllərindən biri tarixi şəxsiyyətlərinin (qəhrəmanları) bəlirlənməsi və kimliklıəndirilməsidir. Bunu da sovet rejimi təyin etmiş, öz ideoloji və strateji maraqlarına uyğun olaraq biz azərbaycanlılara bir milli qəhrəmanlar "siyahisı" meydana çıxartmışdır: Bunlar kimlərdir?: Babək, Cavanşir, Şah İsmayil, Koroğlu (?)Qaçax Nəbi, Qatır Məmməd, qismən də qubalı Fətəli xan...
[/quote]

Şah İsmayılın sovet rejimi tərəfindən qəhrəmanlaşdırılması yaxın tariximiz baxımından doğru deyil. Onun ümumxalq qəhrəman statusu yalnız 80-ci illərin sonunda müəəyən olunmuşdur. Bir də səfəvilər məsələsi və onlarin türk mənşəli olmaları sovet dövründə qadağa qoyulmuş movzulardandı.
Şah İsmayılın şiəliyin təbliğatçısı olması da yanlış bir fikirdir, yəni tarixi mifdir. O, heç bir zaman indiki şiəliyi təbliğ etməmişdir. Onun daşıdığı məzhəb düşüncəsi “isna-mütəsəvvüfiyyə” idi. Yəni bu bir alevi-sufi cərəyanı idi ki, varisləri də bu günkü Türkiyədə alevilər adı ilə tanınır. Nitəkim Türkiyədəki alevi dədələrinin Ərdəbil təkkəsi tərəfindən verilən icazətləri və dədələrin şəcərələri indiyə qədər bir tarixi sənəd kimi qorunmaqdadır. Mövcud şiəliyin tarixi isə Şah Abbasdan başlayır. Onun zamanında “isna-mütəsəvvüfiyyə” ortadan qaldırılmış və “isna-əşəriyyə” ilə, yəni şiə şəriəti ilə əvəz olunmuşdur. Bunun arxasında duran qüvvələr isə indiyə qədər məchuldur. Şah Abbasın bu “reformalarina” qarşı qizilbaşlar dirənmiş amma məğlub olmuşlar (necə ki, onlardan sonra bektaşi kökənli yeniçərilər osmanlı sultanlarına dirənmiş və nətəcədə yeniçəri ocaqları aradan götürülmüşdür).Və yalnız bu zamandan sonra İran coğrafiyasında fars müctəhidlərin yazdıqları əsərlər hüquqi qüvvə qazanmış və dövlət də getdikcə farslaşmışdır. Qurulan hər iki türk dövlətində qızılbaşlar və bektaşi-yeniçərilər türk düşüncəsinin daşıyıcıları, Qumilevun dili ilə desək passionariləri idilər. Və bu türk düşüncə ocaqlarının ləğv olunmasında gizli xarici təsir qüvvələrin rolu danılmazdır.


[quote name='Mufti' timestamp='1286371167' post='7470444']
Təbii ki Azərbaycanlıların yetişdirdiyi tarixi şəxsiyyətlər bunlarla kifayətlənmirdi. Ancaq məhz bu şəxslər azərbaycanlıların tarixi kimliyinin formalaşdırılmasında əsas fiqurlar idi. Nəyə görə Azərbaycan xalqını işğallardan dağıntılarsız qoruyan, zamanında ölkəsini çiçəkləndirən,inkişaf etdirən müdrik dövlət adamı Şirvan Şahı II İbrahim Şeyxşah Cavanşir qədər tanıtılmırdı və ya Cavadxan və ya İlisulu Daniyal Bəy...
[/quote]
Əslində 80-ci illərə qədər Şirvanşahlar Səfəvilərdən daha populyar idilər. Cavad xan ruslara qarşı savaşmışdı və təbii ki, onun adı çoxlarına heç məlum da deyildi. Çünki, sovet Azərbaycanında Cavad xan deyil Fətəli xan qəhrəman ola bilərdi. Amma mən İbrahim şahı, Cavad xanı və digərlərini Şah İsmayilla bir tərəziyə qoymaram. Çünki, miqyasları çox çarpıdıcı şəkildə fərqlidir.

[quote name='Mufti' timestamp='1286371167' post='7470444']
Bu qəhrəmanların seçilməsi zamanı onların sovet ideoloji məqsəd və maraqlarına uyğun olmaları şərt idi. Məhz bu baxımdan Şah İsmayıla da belə yanaşılmışdı. Qurduğu Səfəvilər dövlətinin Azərbaycan dövləti Şah İsmayılın isə Böyok Azərbaycan dövlət adamı və şairi kimi qəbul edilməsinə izn verildi.
[/quote]
Kimsə buna izin vermədi. Azərbaycan bu qərarı özü verdi. Yəni 80-ci illərdəki siyasi şərtlər buna imkan verdi. Amma sovet tarixi paradiqması baxımından Şah İsmayıl mürtəce temayüllü bir şəxsdi və ümumən Səfəvilər, Qacarlar mürtəce İran rejimləri kimi qələmə verilirdilər.

[quote name='Mufti' timestamp='1286371167' post='7470444'][b]Şah İsmailin sovetlərin ciddi idyoloji süzgəcindən keçməsinə yardım edən hansı yönü idi?[/b] Onu digər şəxsiyyətlərdən fərqli qılan və sovetlərə cəlkbedici edən hansı yönü idi?
Məncə bu barədə düşünməyə dəyər. Dostlarımızın bu barədə fikirlərini bölüşmələri təmənnisi ilə
[/quote]

Bunu nəyə əsaslanaraq söyləyirsiniz? Şah İsmayil sovetlərin süzgəcindən nə zaman keçdi ki? Rus-sovet tarix paradiqması onu hər zaman bir pers hökmdarı kimi qələmə verirdi və indi də qələmə verməyə çalışır.

[Mufti]

[quote name='Elshad Alili' timestamp='1286589349' post='7485286']
Şah İsmayılın sovet rejimi tərəfindən qəhrəmanlaşdırılması yaxın tariximiz baxımından doğru deyil. Onun ümumxalq qəhrəman statusu yalnız 80-ci illərin sonunda müəəyən olunmuşdur. Bir də səfəvilər məsələsi və onlarin türk mənşəli olmaları sovet dövründə qadağa qoyulmuş movzulardandı.
Şah İsmayılın şiəliyin təbliğatçısı olması da yanlış bir fikirdir, yəni tarixi mifdir. O, heç bir zaman indiki şiəliyi təbliğ etməmişdir. Onun daşıdığı məzhəb düşüncəsi “isna-mütəsəvvüfiyyə” idi. Yəni bu bir alevi-sufi cərəyanı idi ki, varisləri də bu günkü Türkiyədə alevilər adı ilə tanınır. Nitəkim Türkiyədəki alevi dədələrinin Ərdəbil təkkəsi tərəfindən verilən icazətləri və dədələrin şəcərələri indiyə qədər bir tarixi sənəd kimi qorunmaqdadır. Mövcud şiəliyin tarixi isə Şah Abbasdan başlayır. Onun zamanında “isna-mütəsəvvüfiyyə” ortadan qaldırılmış və “isna-əşəriyyə” ilə, yəni şiə şəriəti ilə əvəz olunmuşdur. Bunun arxasında duran qüvvələr isə indiyə qədər məchuldur. Şah Abbasın bu “reformalarina” qarşı qizilbaşlar dirənmiş amma məğlub olmuşlar (necə ki, onlardan sonra bektaşi kökənli yeniçərilər osmanlı sultanlarına dirənmiş və nətəcədə yeniçəri ocaqları aradan götürülmüşdür).Və yalnız bu zamandan sonra İran coğrafiyasında fars müctəhidlərin yazdıqları əsərlər hüquqi qüvvə qazanmış və dövlət də getdikcə farslaşmışdır. Qurulan hər iki türk dövlətində qızılbaşlar və bektaşi-yeniçərilər türk düşüncəsinin daşıyıcıları, Qumilevun dili ilə desək passionariləri idilər. Və bu türk düşüncə ocaqlarının ləğv olunmasında gizli xarici təsir qüvvələrin rolu danılmazdır.



Əslində 80-ci illərə qədər Şirvanşahlar Səfəvilərdən daha populyar idilər. Cavad xan ruslara qarşı savaşmışdı və təbii ki, onun adı çoxlarına heç məlum da deyildi. Çünki, sovet Azərbaycanında Cavad xan deyil Fətəli xan qəhrəman ola bilərdi. Amma mən İbrahim şahı, Cavad xanı və digərlərini Şah İsmayilla bir tərəziyə qoymaram. Çünki, miqyasları çox çarpıdıcı şəkildə fərqlidir.


Kimsə buna izin vermədi. Azərbaycan bu qərarı özü verdi. Yəni 80-ci illərdəki siyasi şərtlər buna imkan verdi. Amma sovet tarixi paradiqması baxımından Şah İsmayıl mürtəce temayüllü bir şəxsdi və ümumən Səfəvilər, Qacarlar mürtəce İran rejimləri kimi qələmə verilirdilər.



Bunu nəyə əsaslanaraq söyləyirsiniz? Şah İsmayil sovetlərin süzgəcindən nə zaman keçdi ki? Rus-sovet tarix paradiqması onu hər zaman bir pers hökmdarı kimi qələmə verirdi və indi də qələmə verməyə çalışır.
[/quote]




Sovet dövründə Şah İsmayila necə qadağa qoyulmuşdu ki,o zamanki Azərbaycan tarix və ədəbiyyat dərsliklərində Səfəvilər Azərbaycan dövləi kimi göstərilir və Şah İsmayil Azərbaycan ədəbiyyatının güclü nümayəndələrindən biri kimi təqdim olunurdu. Azərbaycanda Sovet İdeologiyasının elmi və mədəni ən böyük abidələrindən olan Azərbaycan Sovet Ensklopediyasında Səfəvilər və Şah İsmayil maddələrini oxuyun. Görün necə təqdim olunur? dövlətin ideoloji senzurasının icazəsi olmadan belə ciddi mənbədə bunlar mümkün deyildi.
Shah İsmayilin qurduğu devlətin əslində şiə (cəfəri-isnaəşəri) devləti olmayıb ələvi devləti olması ilə tamamilə raziyam. Dövlətin oturuşduqdan sonra Səfəvilərin ideoloji və bürokratik ehtiyaclarına köçəri türk qəbilələrinin halı cavab vermirdi. Ona görə məcbur oldular bürokratiyada 2000 illik fars ənənəsinə, dini-ideoloji-hüquqi sahədə isə əslində ilk toxumları İran mühitində atılmış isna-əşəriliyə. Çünki digər şiə cərəyanlarına (zeydilik xaric) nisbətdə isna-əşərilik cəfərilik olaraq fiqhləşmiş, mükəmməl hüquqi nizam halına gəlmişdi. Fəqət bu proses maraqlidir ki, ərəb dünyasında baş vermişdi. Konkret olaraq Amul (Livan) və Bəhran (Bəhreyn)-da ki cəfəri üləma səfəvilər ərəfindən İrana dəvət edildi və bləcə cəfərilik İranda bərqərar oldu. Dövlətdə sakitcə farslaşdı və şiələşdi.

Davamı sonra...

[Elshad Alili]

[quote name='Mufti' timestamp='1287504887' post='7543759']
Sovet dövründə Şah İsmayila necə qadağa qoyulmuşdu ki,o zamanki Azərbaycan tarix və ədəbiyyat dərsliklərində Səfəvilər Azərbaycan dövləi kimi göstərilir və Şah İsmayil Azərbaycan ədəbiyyatının güclü nümayəndələrindən biri kimi təqdim olunurdu. Azərbaycanda Sovet İdeologiyasının elmi və mədəni ən böyük abidələrindən olan Azərbaycan Sovet Ensklopediyasında Səfəvilər və Şah İsmayil maddələrini oxuyun. Görün necə təqdim olunur? dövlətin ideoloji senzurasının icazəsi olmadan belə ciddi mənbədə bunlar mümkün deyildi.
[/quote]

Qadağa vardı və bu tabu sovet Azərbaycanında qismən qaldırıldı. Birincisi sovet tarix paradiqması Səfəviləri heç bir zaman Azərbaycan, ələlxüsus də bir türk (türkmən) dövləti olduğunu etiraf etmədi. Sovet Azərbaycanında isə Səfəvilər görkəmli tarixi Azxərbaycan dövləti kimi təqdim olundu. Amma yenə də bu dövlətin bir türk-türkmən dövləti olduğu barədə elmi tezislər yürüdülmədi. Olsa-olsa bu dövlətin türk mənşəli olmasını şair, yazıçı və publisistlər vurğuladı.

[quote name='Mufti' timestamp='1287504887' post='7543759']
Shah İsmayilin qurduğu devlətin əslində şiə (cəfəri-isnaəşəri) devləti olmayıb ələvi devləti olması ilə tamamilə raziyam. Dövlətin oturuşduqdan sonra Səfəvilərin ideoloji və bürokratik ehtiyaclarına köçəri türk qəbilələrinin halı cavab vermirdi. Ona görə məcbur oldular bürokratiyada 2000 illik fars ənənəsinə, dini-ideoloji-hüquqi sahədə isə əslində ilk toxumları İran mühitində atılmış isna-əşəriliyə. Çünki digər şiə cərəyanlarına (zeydilik xaric) nisbətdə isna-əşərilik cəfərilik olaraq fiqhləşmiş, mükəmməl hüquqi nizam halına gəlmişdi. Fəqət bu proses maraqlidir ki, ərəb dünyasında baş vermişdi. Konkret olaraq Amul (Livan) və Bəhran (Bəhreyn)-da ki cəfəri üləma səfəvilər ərəfindən İrana dəvət edildi və bləcə cəfərilik İranda bərqərar oldu. Dövlətdə sakitcə farslaşdı və şiələşdi.

Davamı sonra...
[/quote]

Bir daha qəbul edək ki, bu ictimai proseslər Şah İsmayıldan sonralar baş verdi.

[thalys]

А какой смысл подчеркивать тюркскость государства Сефевидов, если подчеркивалось их азербайджанское происхождение, для любого человека понятно что если государство азербайджанское, то соотвесвтенно и тюркское. Ну и есть еще один момент, в этом виноваты сами Сефевиды, поставившие во главу угла не этнический, а религиозный признак идентификации своего государства.

[thalys]

[quote]Bir daha qəbul edək ki, bu ictimai proseslər Şah İsmayıldan sonralar baş verdi.[/quote]

Осмелюсь заявить что именно при Исмаиле, это он поставил шиизм во главу угла госудасвтенной идеологии, он насочинил себеб генеалогию от имамов, он не зря требовал призанния от суннитов Суры Корана о преемсвтенности власти от пророка к имаму Али, это все в совокупности давало ему право стать халифом.

[Elshad Alili]

Telis, Muftinin 99-cu postunu diqqətlə oxuyun.

[thalys]

Ммммммммммм...

Насколько я понял из поставленного вопроса, ну несколько не соотвествует исторической действительности.

Персиизации Сефевидского госудаства, причной была не несоответсвие тюркского номадическго мышления требованиям госудаства, а политические устремления Аббаса I, стремивщегося к абсолютизму, преградой которому были кызылбашские ханы.
Да можно сказать что в тех условихя пи которых оказалось Сефевидское госудаство, нужна была сильная центральная власть, но эту власть можно было создать и с кызылбашами, но Аббас не пожелал, остается понять почему, ненависть к кызылбашам, нет, он сам из кызылбашей, кызылбашами воздвигнтый на престол, скорее личные устремления, с кызылбашами можно было создать централизованное госудаство, Исмаил это продемонстрировал, но с кызылбашами невозможно было бы создать абсолютистскую монархию.
Так что я считаю невреными выводы о том что ему понадоблась персидская традиция государственности, чтобы управлять страной.
Вопросы религии также, догматический шиизм, не был продуктом внешнего влияния, процес перехода от суфийского шиизма, к догматике, получило развите даже в после Аббаса, а не при нем, и не было политикой отстранения тюрков от власти, скорее речь об усилившимся духовенстве в самом Иране, чья точка зрения шла врознь дервишеским мировозрением духовенства из среды кызылбашей.

[hauser]

[quote name='Bagban' timestamp='1285290856' post='7403786']
Интересная личность...и парадоксальная..

В масштабе Азербайджана и азербайджанской государственности,литературы,дипломатии и т.д. - конечно же герой и его заслуги велики.

В масштабе общетюркском - отрицательный человек,который бил сзади в спину тюрков продвигающихся в Европу...

В формате религии - угнетатель,истребивший многие тысячи мусульман-суннитов на территории нынешнего Азербайджана,Грузии,и севера Ирана.

Кому что.
[/quote]

Bir sozle: ziyani xeyrinnen chox olmush!

[thalys]

Не согласен, Исмаил никакого зияна Азербайджану и тюркам не принес.

[quote]В масштабе общетюркском - отрицательный человек,который бил сзади в спину тюрков продвигающихся в Европу...[/quote]

Полный абсруд, Исмаил не хотел войны с османами, это османы пошли войной на Сефевидов. Крме того у Сефкевидов как и у османов были свои интересы, которые они как и люой иной имело право защишать. Кто сказал о османов было больше права чему Сефевидов на Трапезунд или Караман, на Багдад или Карс, османы стремились на Воскто, Сефевиды на Запад, кто здесь плохой кто хороший? такое опредление неуместно, это политика и защита интересов.

[Mufti]

[b]Osmanlıda yeniçərilərin qızılbaş (bektaşi) olmasına göz yumulmuşdu...[/b]

Bəli ... Niyə? Osmanlı xanədanı daim öznə qarşı daxildə hər hansı ittifaqa qarşı həssas idi. Belə ittifaqlar ya qəbiləvi, ya da dini mənşəli ola bilərdi. Osmanl əsgəri (yeniçəriləri)və bürokratiyanı bu kimi hərəkətlənmələrdən uzaq tutmaq üçün iki əsas addım atmışdı.
[b]a)[/b] devşirmə - qeyrimüslim balkan xalqlarından olan uşaqların saraya alınıb tərbiyə olunması və hərbi - bürokratik vəzifələri əsasən bunlara tapşırmaq. Bu hər hansı bir türk qəbiləsinin saraya yaxınlaşmasına və ya dövlət strukturlarında möhkəmlənməsinə mani olacaqdı. Qəbilə həmasətinin güclü olduğu o dövürdə bu mühüm addım idi.
[b]B )[/b] Xanədanın və dövlətin məzhəbi ortadoks sünni-hənəfilik olsa da əsgər arasında hiterodoks olan şiə-bektaşiliyin yayılmasına göz yumuldu. Niyə? Bu sünni üləma-əsgər ittifaqını mümkünsüz edirdi.
[b]Beləcə dini və etnik cəhətdən ətrafla fərqlilik ərz edən yeniçəri - bürokrat sistemi onu "adam eləmiş olan" Osmanlı xanədanından başqa heç kimə sadiq deyildi.[/b] Hətta üsyan (yeniçəri ayaqlanmaları) etsə belə bu xanədana qarşı deyil mövcud sultana qarşı olub sultanın həmin xanədandan digəri ilə əvəzlənməsi ilə başa çatmış olurdu.

Yəni Elshad qardaşımızın [b]"bektaşi-yeniçərilər türk düşüncəsinin daşıyıcıları"[/b] idi fikri bir az məncə şübhəlidir.

[Elshad Alili]

Məncə deyil. Bektaşilik yalnız yeniçərilərin tərbiyəsi ilə məhdudlaşmırdı. Bektaşilik sadə Anadolu türkünün həyatında var idi. Məsələn bu gün Türkiyədə və Azərbaycanda dastanların və xalq yaradıcı şerinin mövcudluğu, aşıq havaları, xalq musiqisi və onun bəlli makamlarda süstlənməsi, əfsanə, nağıl və rəvayətlərin antalogiyası və milli psixologiyamızda az rol oynamamış digər folklor ünsürlərinin əsrlərdən keçərək mədəniyyətimizə və mənəviyyətimizə xidmət göstərməsi bektaşilik məfkurəsi ilə sıx bağlıdır. Digər tərəfdən də devşirilmiş yeniçərilər osmanlıya qədər ən azından 600-700 il türk dövlətləri (hun, avar, bulqar, peçeneq, qıpçak, uz və d.) tərəfindən hökm sürülmüş Balkanların övladları idilər. O Balkanlar ki, yüz illərcə Roma və Bizans tərəfindən assimilyasiyaya məruz qalmışdı. Sözümün canı onda idi ki, devşirmələr arasında etnik türklər az deyildi. Bir də ki, yeniçərilərin arasında devşirmələr heç zaman üstünlük təşkil eləmədilər də. Amma bektaşi dədələrinin bu ocağın yetişməsində rolu böyükdür. Yəni at belində, qurşağında qılıncı və çiynindən də qopuzu asılmış qazi-ərənləri təsəvvür edin. [b]Bunlar bektaşilərdir. [/b]Savaşa da türkü qoşa-qoşa gedirdilər. Bir də unutmayaq ki, bektaşilər qərbli oriyentalistlərin təbiri ilə desək həm də “kolonizator türk dərvişləri” idilər. Yəni günümüzün leksikonu ilə desək turançılıq hərəkatını praktiki olaraq tədbiq edənlərdi. Özü də sünnü-osmanlı bürokratiyasının mövcudluğunda.
Osmanlıların, daha doğrusu ilk osmanlıların sünnülüyü də biz də bir az şişirdilmişdir. Məlumdur ki, Orxan qazi və Osman qazinin mənəvi dədələri də bektaşi övliyalarıdır. Bundan başqa bir çox orta dönəm osmanlı sultanları xəlvətiyyə təriqətinin üzvləri idi. Türkiyədəki xəlvətilər isə bizim Seyyid Yəhya Bakuvi-Şirvaninin xəlifələrinin yetirmələri idi. Bu maraqlı faktlar göstərir ki, Azərbaycan və Anadolu coğrafiyası tarixi baxımdan yalnız etnik deyil həm də mənəvi bağlarla pərçimlənmişdir. Osmanlı xanədanının süfi məşrəfli böyüklərə olan ehtiramı onların osmanlı əsgər ocaqlarındakı bektaşi dədələrini fəaliyyətinə “qöz yumdururdu”. Və bu beləcə davam edəcəkdi. Əgər osmanlı sarayına sırf sünnü olan nəqşibəndilər yaxınlaşmasa idi. Əslində son dönəm osmanlı çalxalanmaları bəzən acımasız olan nəqşibəndi-bektaşi “rəqabəti” ilə şərtlənmişdir. Bu tablo günümüzdə də davam edir ki, Türkiyə bu “rəqabətdən” ancaq geriyə düşür.
Tarix göstərir ki, bektaşilik ortodoks islam cevrəsində türklərin folklorunu və dilini yaşatmış, dini ibadətlərə türk gələnəklərini sığdırmış, türk əsgəri formasiyalarının inkişafını davam etdimiş və qismən də dövlət strukturlarına təsir göstərmişdir. Hacı Bektaş Vəlinin [b]“əinə, belinə, dilinə hakim ol”[/b] cümləsi isə, bu tarixə qızıl hərflərlə yazılmışdır. Bu cümləni yalnız hərfi tərəfdən qavrayanlar var. Amma unutmayaq ki, əl - elin qurub-yaratmağının, dil - milli yaddaşın, bel - isə nəslin rəmzidir. Yəni Hacı Bektaş Vəlinin bu sözləri “[b]elin qurub qoyduğuna, ana dilinə və soyuna sahib çıx[/b]” kimi də yozulmalıdır

[Elshad Alili]

Sufi Mezhebimin Nesin Sorarsın
Biz Muhammed Ali Diyenlerdeniz
Gözlüye Gizli Yok Ya Sen Ne Dersin
Biz Muhammed Ali Diyenlerdeniz

Eğnimize Kırmızılar Giyeriz
Halimizce Her Manadan Duyarız
Qatarda İmam Cafer'e Uyarız
Biz Muhammed Ali Diyenlerdeniz

Her Kimin Ki Çırağını Hak Yakar
Mümin Olanları Qatara Çeker
Aslımız On İki İmama Çıkar
Biz Muhammed Ali Diyenlerdeniz

Biz Tüccar Değiliz Alıp Satmayız
Erkan Gözetiriz Yoldan Sapmayız
Gönlümüz Ganidir Kibir Tutmayız
Biz Muhammed Ali Diyenlerdeniz

Muhammed Ali'dir Kırkların Başı
Uralım Yezid'e Laneti Taşı
[color="#8B0000"]Hünkar Hacı Bektaş Veli'dir Eşi [/color]
Biz Muhammed Ali Diyenlerdeniz

Baharda Açılır Gonca Gülümüz
Ol Dergaha Doğru Gider Yolumuz
On İki İmam İsmin Okur Dilimiz
Biz Muhammed Ali Diyenlerdeniz

Şah Hatayi'm Eydür Muhammed Ali
Onlardan Öğrendik Erkanı Yolu
Ali Muhammed'dir Muhammed Ali
Biz Muhammed Ali Diyenlerdeniz




Çok şükür minnet hüdaya
Dost yüzünü gördük bugün
Kurtulduk kal u beladan
Şad olup da güldük bugün

(Bağlantı)
Dost dostun kus'runa kalmaz
Muhabbetin elden salmaz
Solmuş gülden koku gelmez
Dost gülünü derdik bugün

Bu ceme girmesin eğri
Yüreğimden çıkmaz ağrı
Gönderdik sılaya doğru
Gönül kuşun saldık bugün

Bağlantı

Şah Hatayi'm şaha düştük
Gam yükün menzile saçtık
Dost elinden dolu içtik
Mesti hayran olduk bugün





Gönül ne gezersin seyran yerinde
Alemde her şeyin var olmayınca
Olura olmaza dost deyip gezme
Bir ahdine bütün yar olmayınca

Varıp bir kötüye sen olma nöker
Çerhine değer de dolunu döker
Ne Hüda'dan korkar ne hicap eder
Bir kişide namus ar olmayınca

Yürü sofi yürü yolundan azma
Elin gaybetine kuyular kazma
Varup her dükkanda metaın çözme
Yanında mürşidin var olmayınca

Kalktı havalandı gönülün kuşu
Kavga gıybet etmek kötünün işi
Üstadın tanımaz bunda her kişi
Anın kim mürşidi er olmayınca

Şah Hatai'yim edem bu sırrı beyan
Kamil midir cahil sözüne uyan
Bir baştan ağlamak ömüre ziyan
İki baştan muhib yar olmayınc






Karşıki karlıca dağı gördün mü
Buldurmuş eyyamın eriyip gider
Akan sulardan sen ibret aldın mı
Yüzünü yerlere sürüyüp gider

Kadirsin hey ulu şahım kadirsin
Her nereye baksam anda hazırsın
Üstümüzde dört köşeli çadırsın
Cümlemizi birden bürüyüp gider

Sıra sıra gelen ol ulu kuşlar
Sırlı olur yakmaz anı güneşler
Evvel ezel meyva veren ağaçlar
Anlar da kalmayıp çürüyüp gider

Deryamız derindir bizim boylanmaz
Bin bir kelam etsem biri anlanmaz
Kişi ıkrarsız yulara bağlanmaz
Yuları boynunda sürüyüp gider

Şah Hatayi'm söyler sözü özünden
Dervişlerin sakınıptur gözünden
Olur olmaz münkirlerin sözünden
Esriyip gönlümüz farıyıp gider





Vardım kırklar yaylasına
Gel berü hey can dediler
Yüz sürdüm ayaklarına
Gir işte meydan dediler

Kırklar bir yerde durdular
Yerlerinden yer verdiler
Meydana sofra serdiler
El lokmaya sun dediler

Erenler gönlü ganidir
Yuduğu kalbi arıdır
Gelişin kandan beridir
Söyle ey ihvan dediler

Gir semaa bile oyna
Silinsin pak olsun ayna
Kırk yıl bir kazanda kayna
Daha çiğsin yan dediler

Gördüğünü gözün ile
Söyleme sen sözün ile
Andan sonra bizim ile
Ol sen de mihman dediler

Düşme dünya mihnetine
Talib ol Hak hazretine
Ab-ı Kevser şerbetine
Parmacığın ban dediler

Şah Hatayi'm nedir halin
Dua edip kaldır elin
Kesegör gıybetten dilin
Cümlemiz yeksan dediler


Kırklar meydanına vardım
Gel beru ey can dediler
İzzet ile selam verdim
Gel işte meydan dediler

Kırkların kalbi durudur
Gelenin kalbi arıdır
Gelişin kanden beridir
Söyle sen kimsin dediler

Gir semaa bile oyna
Silünsün açılsın ayna
Kırk yıl kazanda dur kayna
Dahi çiği bu ten dediler

Şah Hatai'm nedir halim
Hakk'a şükret kaldır elin
Gıybetten kese gör dilin
Her kula yeksan dediler




Övmüşde Yaratmış Kendi Nurundan
Padişah Eylemiş İlin Üstüne
Cemalini Gördüm Salavat Verdim
Cığalar Sokunmuş Serin Üstüne

Vallahi Kur'an'dır Senin Sözlerin
Yasin'i Şeriftir İki Gözlerin
İnna Fetehna'lık Güzel Yüzlerin
Vessaha İnmiştir Halin Üstüne

Kirpikler Altında Benler Düzüldü
İkrarından Dönen Hak'tan Üzüldü
Ak Göğsünde Hüvel-Himmet Yazıldı
Veş-Şems İnmiştir Dalın Üstüne

Alnımızda Yazılı Böyle Bir Yazı
Mümin Müslim Hakk'a Eyler Niyazı
Besmeleyle Okunur Elham Suresi
Okudum Da Geldim Yolun Üstüne

Şah Hatayi'm Eyder Şem'i Çırası
Errahman'dır İki Kaşın Arası
Besmeleyle Okunur Elham Suresi
Okudum Da Geldim Ölün Üstüne


http://www.turkuyurdu.com/sah-hatayi/

http://www.siirderyasi.com/sair-Sah-Ismail-Hatayi-3624.html
http://www.geyikhane.biz/forums/f88/sah-ismail-hatayi-tum-siirleri-27270/index3.html

http://www.alevi-fuaf.com/alevilik-ogretisi/1/1/45/sah-hatayi-sah-ismail/


http://www.turkcutoplumcu.com/forum/viewtopic.php?p=430&sid=c0c889f661641fe370e017ed5880d3b7

http://www.alevivizyon.com/hatayi/591-hatayi-sah-ismail.html


http://www.erenlerforum.org/erenler/showthread.php?t=7212

[Elshad Alili]

ŞAH ISMAIL HATAİNİN ŞİİRLERİNDEKİ
ATASÖZÜ VE DEYİMLER ÜZERİNE
Ayşe ULUSOY
(Kocatepe Universitesi, Afyon, Türkiye)

Atasözleri ve deyimler, kullanıldıktan dilin çiçekleridir. Bir
insanın şahsiyeti doğumuyla başlayıp ölümüne uzanan çizgide zamanla
olqunlaşarak nasıl etrafına ışık saçmaya başlarsa, atasözleri de
toplumların kendi kültürlerini meydana getirerek şahsiyet sahibi
oldukları anda doğarlar. Bir milletin müşterek tecrübeleri ve
alışkanlıkları üzerine kurulan değer yarqıları ve gelenekler, о milled
bir bütün halinde heyecanlandıran ve muhayyelelerde iz bırakan
hadiseleri motif olarak kullanarak ve dilin imkanları dahilinde en veciz
ifade kalıplarına bürünerek "atasözü" adıyla vücut bulurlar. Sosyal
ilişkilerimizi ve iç yaşantımızı düzenleyen güvenilir kriterler olarak
hayatımıza yön verirler, Asırların süzgeçinden geçerek günümüze
gelen atasözü ile deyimler, dil ve düşünce tarihimizi net çizgilerle
özetlerken, halkın kendi dil ve kültürüyle ne kadar barışık ve onlara ne
ölçüde hakim olduğunu yansıtır. Değerlerinin zincirini koparan ve
geleneklerine yabancılaşan milletlerin atasözleri ve deyimlerinin de
itibardan düştüğüne yerlerine hakim kültürün zihniyetinin ve söyleyiş
özelliklerinin şekillendirdiği yeni atasözleri ve deyimlerin yerleştiğine
şahit oluruz. Bu itibarla atasözleri ve deyimler, bir milletin iç
bütünlüğünü ne kadar süreyle koruduğunu takibe imkan verirler.Bunlar
bir milletin kelime ve ifade tercihinin göstergesi dil bilimi için olduğu
kadar,sosyoloji ve psikoloji ilmi için de dikkate değer malzemelerdir.
Bütün bu hususları göz önüne alırsak bir dile milliyetinin rengini,ifade
unsurları arasında öncelikle dil içinde adeta yeni bir dil oluşturan
atasözleri ve deyimlerinin verdiğini söyleyebiliriz.
Atasözlerimiz ve deyimlerimiz halk mahsulü olan ve halkın lirik
ruhuyla beslenerek hergün yeni katılımlarla zenginleşen masal, fıkra,
efsane, türkü gibi edebi türlerimizle birlikte sözlü kültürde hayat
bulmuşlar, kısa ve etkili yoldan ifade imkanı sağladıkları için gerek
nesir gerekse şiir dilinde işlenerek edebi dilimizi zenginleştirmişler,
kendileri de yazılı kültürün himayesine sığınarak kullanım alanlarını
genişletmişlerdir. Bugün atasözleri ve deyimler bakımından zengin bir
mirasın üzerinde oturuyor olmamız, eski kültür ve edebiyatımızın şiire,
şaire kısacası edebi esere bakış tarzıyla yakından alakalıdır. EdebiŞAH
İSMAİL HATAİNİN ŞİİRLERINDEKİ ATASÖZÜ.. 99
yatımızda hikmetli söz söylemek her zaman ön planda gelmiş, bunun
için de telkin gücünün yüksekliği ve hafızalara kısa sürede hükmetme
başarısı düşünülerek şiir dili bu yönde işlenmiştir.
Kutadgu Bilig'de geçen, MŞair sözüne değer veren insanın
ifadesi zenginleşir", "Şair, bilgisize gözdür"1 ifadeleri şairin nasıl bir
sorumluluk yüklendiğini ortaya koymaktadır.
XVI. yüzyıl başlarında Cevri İbrahim Çelebi, "atasözü" nün
darbı mesel, mesel, emsal, hikmet, hisse gibi karşılıklarından "mesel"i
kullanarak halis şiirin zarif ve güzel söyleyiş yanında söylenilenden
birkaç defa fazlasını ifade etmesi gerektiğine işaretle bu konuda şiir
dilinde atasözünün * önemini şöyle belirtir :
"Bu mesel gözgü gibi yüz gösterür.
Birdur illa ma'niyi yüz gösterür"2
XVIII. yüzyılda Levni, "Atalar Sözü" başlıklı şiirinde
"Tut atalar sözü kalbi selim ol
Gönülden gönüle yol var demişler"3
diyerek atalar sözünün asırları deviren tazeliğine dikkatleri çeker.
Biz de çalışmamızda XVI. yüzyıl Divan şairlerimizden olan Şah
Ismail Hatayi'nin şiirlerinde geçen atasözleri ve deyimler üzerinde
durmak istiyoruz. Arapça ve Farsça bilen bir hükümdar şair olarak halk
kültürüne ve tabirlerine olan yakınlığını, Divan şiirinin XVI.yüzyılda
bu noktada hangi aşamada bulunduğunu göz önüne alarak
değerlendirmeye çalışacak, Azeri bir şair olarak bazı ses ve söyleyiş
farklılıklarına rağmen, kullandığı atasözleri ve deyimler yardımıyla
değişik coğrafyalarda Türk kültürünün ve kıvrak zekasının nasıl
kesiştiğini göstermeyi deneyecegiz.
XVI. yüzyılda kendisiyle birlikte sanat ve edebiyatını da zirveye
yerleştiren Osmanlı İmparatorluğu, bu dönemde Zati, Fuzuli, Hayali
gibi kuvvetli şairler yetiştirmiş hatta padişahlar da şiir ve sanatla iç içe
bir hayat sürmüşlerdir.Safevi Devleti' nin kurucusu Şah İsmail Hatayi
de Divan şiirinin nazım şekillerini ,türlerini ve manzumlarını
* Edebiyatımızda XIX. yüzyıla kadar atasözü ve deyim genellikle aynı terimlerle
karşılanmıştır.
kullanarak tertip ettiği Divan'ı, Dehname ve Nasihatname adlı
mesnevileri ile bu şairlerle aynı asrı aylaşmıştır. XVI. yüzyıl öncesi klasik
klдbeeeeep Azeri şairlerini okuyan, devrinin sanat ve edebiyat h a y a t ı n ı da
yakından takip eden Hatayi'nin, şiir dilinin yabancı kelimelerle
ağırlaştığı böyle bir devirde Türkçe'nin güzelliklerini yakaladığı
noktalar üzerinde durmak istiyoruz.
Divan şiiri önceden belirlenmiş ve çiğnenmesi söz konusu
olmayan bir takım kaideler çerçevesinde yazılır. Vezni, kafıyesi, nazım
şekli, türü, manzumları, sanatları ve kısmen dili şaire bu hususlarda
başka bir tercih hakkı tanımaz. Sanatın, "zekanın malzemeyi
kullanması"4 şeklindeki tanımını dikkate alırsak, şairin sanatının bu
kalıplar içinde en güzel,zarif ve orijinal ifadeyi yakaladığı anda
konuştuğunu söyleyebiliriz. Malzemeleri aynı olan şairler,
birbirlerinden kullandıkları dilin kaynaklarını işleyebilme gücüyle,
kısaca üsluplarıyla ayırırlar. Bulunduğu edebiyat dairesinde klasik
olmak isteyen bir şair, dilinin bütün kaynaklarından azami derecede
yararlanabilmelidir.Eski edebiyatmızda Arapça ve Farsçanın yanında
Türkçe'ye geniş bir yer açan, bu dilin yepyeni söyleyiş güzelliklerini
keşfedebilen şairleri daha cana yakın buluruz. Bu tür beyitler
hafızalanmızda daha kolay yer eder, sohbetlerde daha kolay dile gelir.
Türkçeyi akıcı, sade, düşündürücü, dokunaklı ve en önemlisi halk
mantığına ve zevkine yakın bir şekilde Divan şiirinde kullanmak, bu
şiire milli ve mahalli bir çeşni vermek isteyen şairlerimizin imdadına
güzel ve zarif kelimelerimizle birlikte atasözlerimiz ve deyimlerimiz
yetişmiştir.
XV. yüzyılda Osmanlı şiirinde Necati Bey ile başlayan şiirin
dokusuna atasözleri ve deyimleri yerleştirmek temayülünün XVI.
yüzyılda da gelişerek devam ettiğini görüyoruz. Şah Ismail Hatayifnin
Türkçe Divanın'da, Nasihatname ve Dehname adlı mesnevilerinde
kullandığı atasözü ve deyimler, şairi bu kullanımın başarılı
temsilcilerinden biri olarak ilan edecek kadar çeşitlidir. Şah Ismail'in
kullandığı atasözleri ve deyimler ile Türkiye Türkçefsinde о dönemde
kullanılan ve bazıları günümüze kadar gelen atasözleri ve deyimler
arasında, seçtiğimiz bazı örnekler yardımıyla, Türk dilinin ve halk
söyleyişinin Safevi Devleti hükümdarı Hatayinin dilinde kazandığı
rağbete dikkat çekmek istiyoruz. Mezhep aynılıkları ve siyasi
çatışmalar, iki devlet arasindaki sanat ve kültür alışverişine engel

ŞAH İSMAİL HATAİ'NİN ŞİİRLERİNDEKİ ATASÖZÜ.. 101
olamamış, destanlar ve halk hikayeleri gibi edebi türlerle birlikte
atasözleri ve deyimlerde müşterek kullanım sahası bulmuşlardır.
Şah Ismail Hatayi, şiirlerine serpiştirdiği atasözlerini, şiirin
bünyesine ve iletmek istediği mesaja göre birbirinden farklı tekniklerle
verir. Atasözünü vezne uydurabilmek için, kelime ilave eder, çıkarır,
cümleyi devrik cümle veya soru cümlesi haline getirir.
Bugün "Dikensiz gül olmaz11 şeklinde kullandığımız, "Güzel şeyi
elde etmek isteyen ya da elde eden kimse bunun gerektirdiği rahatsız
edici şeyleri de hoş görmelidir"5 anlamına gelen atasözümüz, Şah
Ismail Hatayi'nin gazelinde şöyle ifade edilir :
"Bu cihanın bağçesinde harsız gül mi olur
Tikeninden korkma isen yüri gülzar isteme"* (s.39,n.l6)
Şair, Osmanlı Türkçesi1 nde "Altının kıymetini cevahirci bilir.",
"Altını sarrafa sor, cevahiri kuyumcuya"6 şekilleriyle tespit edilen,
bugün de anlamından ve söylenişinden birşey kaybetmeyen bu
atasözünü de benzer bir teknikle beyte yerleştirmiştir :
MSarraf olan bilür gevher bahasın
Mübah olmuş dürür pir ü civane11 (s.39,n.l7)
Şah Ismail Hatayi'nin kullandığı atasözlerine bir bütün olarak
dikkatimizi yönelttiğimiz zaman bu sözlerin bir er kişiye bağlanarak
Hak'ka ulaşmak yolunda benliğini ve itibarını adım adım yükselten,
amacına ulaşmasına mani olacak engelleri tabii karşılayarak onlarla
baş etme cesaretini kendinde bulan, dünya malına ve sevgisine değer
vermeyen bir insanın kompozisyonunu çizdiğini görürüz.
Şair, bugün, "Merdiven ayak ayak (basamak basamak) çıkarlar117
formülüyle karşıladığımız, hayatta olgunluğa ve başarıya insanların
küçük fakat sağlam adımlarla ve sabırla çıkmaları gerektiğini ifade
eden atasözünüde,
"Ululuk ister isen kulluk eyle
Ayag bir bir basarlar nerdübane." (s.40,n.l7)
* Çalışmamıza yeri geldikçe iktibas yaptıığımız, Şah İsmail Hatayi'ye ait Şiirleri İbrahim
Arslanoğlu'nun Şah İsmail Hatayi (Divan, Dehname, Nasihatname ve Anadolu Hatayileri,
1st, 1992) adlı kitabından aldık. Şiirlerin, Arslanoğlu'nun tertibine göre önce sayfa
numaraları ardındanda gazel numarası verilmiştir.
Ayşe ULUSOY
şeklinde irsal-i mesel yoluyla verir.
Hatayi'nin bazı atasözlerini doğrudan doğruya vermeyerek,
sadece mesajlarını sezdirmekle yetindiğine de şahit oluruz.
"Ey peri çoh işve-i hüsnine mağmur olma kim
Mülk-i fani sanmagıl kim ne sana kaldı mene (s.40,n.l9)
Bu beyit "Dünya kime kalmış ki sana kalacak", "Dünya malı ne
sana kalır, ne bana kalır"8 atasözünün anlamını, sevgiliye bir parça
haddini bidirmek endişesiyle birikte gündeme getirir.
Şair bazen de bu tutumunun aksine, "eski bir meseldir, bu söz
meseldir, bu mesel meşhurdur." şeklinde eski şiirimizde çok sık
kullandığımız bir ifade kalıbı ile söze başlar :
"Bir meseldir kim diyerler gencin üste mar olur
Zülf içinde hüsnin ol genc-i nihan olmış-dürür." (s.l39,n.237)
Bu ifade kalıbı bazen asıl cümleye bir ilave unsur olmaktan çıkar,
aşağıdaki örnekte görüleceği gibi, asıl cümlelerden biri olarak hem
anlam hem de ahenk bakımından şiirin bünyesinde bir vazife yüklenir :
"Ezelden bir meseldir kim demişler
Tarikat pirleri şekker yemişler
Zahirin ne ise batının oldır.
Zahirden batına dosdoğru yoldır." (Nasihatname, s.242)
Şah İsmail'in tasavvufı bir atmosfer içinde kullandığı "zahir
batının aynasıdır." sözü atasözü olarak, Türk kültür ve ahlakının
onbirinci yüzyıldaki demirbaşlarından Kutadgu Biligfde şöyle
tasdiklenmiştir:
"Tecrübe etmiş ve tecrübe ile iyiyi, kötüyü ayırt etmiş insan ne
der, dinle."
"İnsanın iç tabiatı onun dış görünüşüne eşittir; yüzü ve kıyafeti ile
hareketi birbirine denktir."
"Dışını görürsen, bu içi için yeter şahit say; insanı içi dışı gibi ve
dışı da içi gibidir."9
ŞAH İSMAİL HATAİ'NİN ŞİİRLERİNDEKİ ATASÖZÜ.. 103
Divan şiirinde kullanılan bazı atasözleri, bu edebiyatın kendine
özgü teşbih dünyasına о kadar uygun düşmektedir ki, bu sözlerin divan
şiirinin klasik mazmunlarından birisi mi, yoksa bu gelenekten bağımsız
olarak da kullanılabilen bir atasözü mü olduğu insanı düşündürmektedir.
Hazinelerin üstünde daima onu bekleyen bir yılanın tasavvuru
divan şiirinde daima sevgilinin yüzünü kaplayan siyah ve dalgalı
saçlarla birlikte dile getirilir.
Şah Ismail Hatayi ile aynı yüzyılda yaşayan ve bu edebiyatın
Osmanlı sahasını temsil eden Hayali Bey' de
"N'ola dür olmazsa yüzünden iki zülf-i siyah
Bu meseldür gence erse etmez anı mar10 terk."
şeklinde kullanılan bu atasözü, Azeri sahası şairi Şah İsmail Hatayi' nin
divanında bir gazelde;
"Bir meseldir kim diyerler gencin üste mar olur
Zülf içinde hüsnin ol genc-i nihan olmuş dürür.". (s.l39,n.237)
şeklinde geçerken diğer bir gazelde de
"Ne aceb yüz üste ol zülfün yatarsa her zaman
Bu muhakkakdır ki genc üste nigehban mardır.11. (s.l 19, n.193)
tarzında aynı teşbihe hizmet etmek üzere kullanılır.
Şah Ismail Hatayi, о dönemde atasözü olarak kullanılıp
kullanılmadıklarını kestiremediğimiz, fakat anlam derinliği, ifade
kudreti ve zariflik yönünden atasözleri ile atbaşı gidebilecek hikmetli,
veciz sözlere de yer vermiştir.
1- "Erenler Asmanın direğidir." (s.40, n.17)
2- "Direk yerden dayanır asmane." (s.40, n.17)
3- "Ululuk ister isen kulluk eyle." (s.40, n.17)
4- "Sözin bir söyleyenler gerçek erdir." (s.l 19, n.192)
5- "Her kamıştan şeker olmaz her dikenden taze gül." (s.143, n.245)
6- "Yakın bil doğruluk dost kapısıdır." (Nasihatname, s.241)
7- "Doğruluk hakikat aleminin kapısıdır." (Nasihatname, s.241)
8- "Ere yeten Hakk'a yeter." (Nasihatname, s.246)
104 Ayşe ULUSOY
Türkiye Türkçesi1 ndeki atasözlerine uygunluk konusunda diğer
Türk şiveleri arasında yapılan bir araştırmaya göre, Azeri Türkçesi %
70 - 90'lık bir uyumla ilk sırada gelmektedir." XVI. yüzyıl Azeri şairi
Şah Ismail Hatayi'nin kullandığı atasözlerinin, şive ve vezinden kaynaklanan
ses ve söyleyiş farklılıkları dışında, Osmanlı sahasında kullanılan
atasözleri ile mühim bir ayrılık göstermemesi, bu sonucun bir
tesadüf olmadığı, benzerliğin temellerinin Fuzuli ve Hatayi gibi iki büyük
şairin gayretiyle daha о devirde atılmış olduğunu göstermektedir.
Hatayi Divanı deyimler ve bunlan sanatkarane bir şekilde
kullanış bakımından da üzerinde durulmaya değer bir eserdir. Şah
Ismail1 in Divanını, Nasihatname ve Dehname mesnevilerini toplamak
suretiyle elde ettiğimiz ikiyüzü aşkın deyimin bir listesini
çalışmamızın sonuna ilave ettiğimiz için, burada Türk dili ve
dolayısıyla Turk kültürü ve Şah Ismail1 in sanatkarlık cephesi üzerinde
ışık tutabilecek deyimlere temas etmek istiyoruz.
Şah Ismail1 in deyimleri genellikle edebi sanatlarla birlikte
kullandığını, bu sanatlardan da tenasüb, tezat ve tevriyenin ön planda
olduğunu görüyoruz.
"Yüzine şeytan kimi takılmadı zahid sücud
Mutlaka kafırdir ol getürsin iman yeniden". (s. 93, n. 133)
beyitinde Miman getirmek" deyimi etrafında şeytan, zahid, kafır, iman
gibi anlamca birbiriyle yakın kavramlan bir beyitte toplayan şair, bu
sanatı,
"Ta ki vaslın oldı vasıl bu Hatayi hasteye
Bir tabibe benzer ol kim geldi bimar üstüne". (s..51, n. 38)
beyitinde hasta, tabib, bimur, kelimeleri arasında yaparak, ifadeyi
güçlendirme yollannı aramıştır.
Hatayi tezat sanatını da yaygın olarak kullanmaktadır:
"Hatayi şükr kıl Allah1 a daim
Giden sabr u kararım geldi hoşdur11
ŞAH İSMAİL HATAİNİN ŞIİRLERİNDEKİ ATASÖZÜ.. 105
demek suretiyle sabır ve kararın gidip gelmesini bir mısraya sığdırarak
"tezat" lı bir söyleyiş elde eden şair, aynı söyleyişi şu beyitle "kul
olmak" ile "azad olmak" deyimleriyle kurar:
"Ey peri şirin lebin ışkında Ferhad olmişem
Та sana kul olmişem alemde azad olmişem"
Dil kelimesinin gönül ve dil olarak iki ayrı anlamıyla birlikte
kullanıldığı şu beyit ise şairin deyimleri tevriye sanatıyla da beraber
kullandığını göstermektedir:
Bu Hatayi1 nin dilinde ışkınız pinhan iken
Cümle-i alem dilinde dastan oldım yine
Şalr deyimlere sağlamaya çalıştığı ifadenin çekiciliğini bir kat
daha artırmak için leff ü neşr sanatını da kullanmıştır:
"Gicem ilen gündüzim fark edebilmen ey sanem
Rüy ile zülfün olıbdur subh ilen şamım menim"
Şah Ismail Hatayi1 nin bir deyimin birden fazla anlama gelebilen
ifade zenginliğini de keşfetmiş olduğunu görüyoruz. Bir ülküye
bağlanmak, bir yola girmek anlamına gelen "eteğini dutmak" deyimi
aynı zamanda peşini bırakmamak, keremine sığınmak, yakasına
yapışmak anlamlarına da gelir. Şair bu deyimi sırasıyla her iki
anlamıyla da farklı yerlerde şöyle kullanmıştır:
"Vahşet eteğini dutdı gönlim
Öz haletini unutdı gönlim" (Dehname, s. 176)
"Rüz-ı mahşerde dutıb dameni sana direm
Bu dahi ey güzelim dünya vü gaddar değil" (s. 75, n. 91)
Öte yandan şair, aynı anlama gelen birden fazla deyimi de
kullanarak, hem tekrara düşmekten kurtulmuş, hem de Türkçenin bu
kaynağını sonuna kadar işlemek konusunda ne kadar cömert
davrandığını göstermiştir. Bu deyimlerin bir kısmını şöyle
sıralayabiliriz:
106 AyşeULUSOY
Eşiğinde derban olmak, eşiğinde dilenci olmak, eşiğinde kul
olmak; eteğinden elini kesmemek, eteğini elden koymamak; gözü kan
ağlamak, gözünden kanlı yaş akıtmak; yoldan çıkmak, yoldan azmak;
hayali gözüne gelmek, hayali karşı durmak, göz önüne düşmek, gönlü
talan etmek, gönlü yağma kılmak; vatan tutmak, mesken tutmak vs.
Atasözleri ve deyimleri ölümsüzleştirerek onları bir kültüre mal
etme noktasında şairler çok önemli bir konumda bulunmaktadırlar.
Çünki şiir, bir dili en iyi temsil eden edebi tür, "şair de kendi dilinin en
çok bağladığı insandır."12 Bu şairlerden biri olan Şah İsmailin şahsında
XVI. yüzyılda Osmanlı ve Azeri sahasında yaygın olarak kullanılan
atasözler ve deyimlerin bir terkibini yapmış olduk.
NOTLAR
1. Yusuf Has Hacib: Kutadgu Bilig, (Çeviren: Reşit Rahmeti Arat), 3. baskı,
Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ank., 1985, s. 185
2. EYÜBOGLU, E. Kemal: Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler.
İst, 1973, önsöz, s. vıı '
3. Prof. Dr. ELÇİN Şükrü: Halk Şiiri Antoloji Kültür Bakanlığı Yay, Ank,
1988, s. 198-199
4. OKAY, Orhan: Sanat ve Edebiyat Yazıları. "Edebiyatın üstünlüğü",
Dergah Yay. İst. 1990, s.17
5. AKSOY, Ömer Asım: Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü-Atasözleri, Türk
Dil Kurumu Yay, 4.baskı, 1984, s.205-206
6. Şinasi-Ebüzziya: Durub-ı Emsal-i Osmaniyye. Matbaa-i Ebiizziya, 3.
basim 1302 (1885), s.34
7. AKSOY, ömer Asım: a.g.e, s.317
8. Şinasi-Ebüzziya: a.g.e, s.202
9. Yusuf Has Hacib, a.g.e, s.166
lO.Yrd. Doç. Dr. KURNAZ Cemal: Hayali Bey Divanı Tahlili, Kültür
Bakanlığı Yay, Ank, 1987, s.42
11.Doç. Dr. YÜCE, Nuri: "Turk şivelerindeki Ata Sözlerinde Uygunluk",
Türk Dünyası Araştırmaları (Faruk Kadri Timurtaş'a Armağan), Aralık
1983, s. 263 - 268
12.ELİOT, T.S: Edebiyat Üzerine Düşünceler


http://dspace.khazar.org/jspui/bitstream/123456789/189/4/A.%20Ulusoy..pdf

[Elshad Alili]

bu da bır tarixi anekdot:

Yavuz Sultan Selim Padişah olmadan önce Şah İsmail’in ülkesine gider ve saraya girmenin yollarını arar.Birden aklına Şah İsmail’in satrancı çok sevdiği geLir ve köylerde kasabalarda santranç oynayarak nam salar.
Şah İsmail bu kişiyi merak eder ve sarayına çağırır.Yavuz Sultan Selim ve Şah İsmail satranca başlarlar.Biraz zaman geçtikten sonra Yavuz Sultan Selim Şah İsmail’i Şah Mat eder ve yener.
Şah İsmail bu duruma kızar ve Yavuz Sultan Selime ; “Sen Nasıl Şah’ını Şah Mat Etme Cürretinde BuLunursun” diyerek tokat atar.
Yavuz Sultan Selim özür diler ve ülkesine döner. Aradan zaman geçer ve Şah İsmail ile Yavuz Sultan Selim bir savaşta karşı karşıya gelir.

Yavuz Sultan Selim, Şah İsmail’i yener. Ardından o meşhur şiirini yazar:

Sanma Şahım / Herkesi Sen / Sadıkhane / Yar OLur
Herkesi Sen / Dost mu Sandın / BeLki oL / Ağyar OLur
Sadıkhane / BeLki oL / aLemde / Serdar OLur
Yar OLur / Ağyar OLur / Serdar OLur / DiLdar OLur


http://www.kitap-ozet.net/kitap-ozetleri-yazar-biyografileri/yavuz-sultan-selim-siirleri-sozleri-hayati.html

[Capriccio]

Teymur leng, а чем вы хороши?
Думаю ни чтожние люди по сравнению С Хатаи не в праве говорить такое.

[Elshad Alili]

[b]Tarihe ışık tutan araştırma: Şah İsmail Hata`i Külliyatı[/b]

İran, Türk tarihi ve kültürünün zengin kaynaklarını barındırır. Bugün bile Türkiye`den sonra Türkler`in kalabalık olarak yaşadığı ikinci ülke konumundadır. İran`daki Türkleşme süreci, Oğuzlar`ın kitleler halinde yerleşmesiyle tamamlanmıştır. Aynı Oğu

Halit KAKINÇ

Halit KAKINÇ


İran, Türk tarihi ve kültürünün zengin kaynaklarını barındırır. Bugün bile Türkiye`den sonra Türkler`in kalabalık olarak yaşadığı ikinci ülke konumundadır. İran`daki Türkleşme süreci, Oğuzlar`ın kitleler halinde yerleşmesiyle tamamlanmıştır. Aynı Oğuzlar, Anadolu`nun Türkleşmesini de sağlamışlardır. Türkiye ile İran arasındaki bağlar, Osmanlılar`la Safeviler arasındaki mezhep savaşlarıyla kesilmemiştir. [b]Toplumsal tabanda kültürel ilişkiler hep korunmuş, savaş dönemlerinde bile iki ülke arasında ticaret kervanları gidip gelmiştir.[/b] İran Türkleri`nin aydınlanmasında, Türkiye aydınlarının büyük rolü olmuştur. 19. Yüzyıl`ın ikinci yarısından itibaren Türkiye`ye gelen çok sayıda İran Türkü burada eğitim almıştır. Çağdaş Fars şiirinin oluşumunda da Türk edebiyatının, özellikle Servet-i Fünun akımının etkisi vardır. Türkiye-İran ilişkilerinde `Kara Sayfa` olarak görülen Osmanlı-Safevi veya Şah İsmail-Yavuz rekabeti de, [b]sanılanın aksine - siyasi bir çatışma olmasının dışında, iki toplum arasında sosyal bir çekişmeye dönüşmemiştir. Bunun gibi, Şah İsmail, aslında `İfrat düzeyde bir Şia savunucusu` ve `Acem ve Fars kimliğinin koruyucusu` değil, aksine; geleneksel Türk Halk İslam inancının tipik bir temsilcisi olmuştur. Şiirlerinde, düşüncesinde ve uygulamalarında, `Türk` ve `Türkmen` kimliğini özümsemiş ve savunmuştur. [/b]Bir şiirinde bunu şöyle dile getirmektedir: `Acem Ülkesi sorar: Kıyamet ne zaman?` `Şirvan hala`iki hamu Tebriz`e taşına, Mülk-i Acem sorar ki, kıyamet haçan kopar?` (Tüm Şirvan halkı Tebriz`e bağlanırsa / Acem ülkesi, `Kıyamet ne zaman?` diye sorar) [b]`Yetdükçe tükenür Arab`ın kuy u meskeni, Bağdad içinde het nice kim türkman kopar.` [/b](Arab`ın yerleşim yerleri bitiyor / Bağdad içinde Türkmen çoğaldıkça) Kaknüs Yayınları`ndan çıkan `Şah İsmail Hata`i Külliyatı`na imza atan iki araştırmacı, Babek Cavanşir ve Ekber. N. Necef, İran hakkındaki yerleşik kalıpları sorgulayarak Şah İsmail mirasının inkar edilemeyeceğini; konunun, sanılanın aksine, bir mezhep çatışması olmadığını ve Safeviler`in Türk tarihi açısından önemini ortaya koymaya çalışmışlar. Şah İsmail`in şiirleri, kendi diline yakın bir özgünlükte düzenlenmiş. 728 sayfalık çalışmada, Türkçe tüm eserleri biraraya getirilmiş. Şah İsmail Divanı`nın Kum ve Tahran`da bulunan ve bilinmeyen iki yeni yazması da ortaya çıkartılarak bilinen nüshalarıyla birlikte değerlendirilmiş. Kullandığı Türkçe`nin, Horasan Türkçesi`ne dayandığı ortaya çıkartılmış. Şah İsmail`in kökü üzerinde durulmuş ve ataları ile ilgili Türk Sufi birikimini kanıtlayan veriler toplanmış. Şiirleri, Divan ile Halk edebiyatı arasında köprü Kitabın bir önemi de, Safeviler`e kadar İran`daki Türk kimliğinin tarihselliğini, kaynaklar eşliğinde geniş çaplı aktarması. Bunun sonucunda da araştırmacılar, haklı olarak şu görüşü ön plana çıkartmışlar: `[b]Şah İsmail, Türkçe`ye büyük önem vermiş ve devlet genelinde Türk kesimi egemen kılmıştır.[/b] Dayandığı Türk kesimin çoğunluğunu Anadolu`dan İran`a göç etmiş Türk boyları oluşturmuştur. Şah İsmail, Abbasiler döneminde doruğa ulaşan Türk Mevali kimliği ile Horasan kökenli [b]Türk Halk İslamı`nı sentezleyen ilk hükümdardır. [/b]Hata`i mahlasıyla Türkçe yazdığı şiirleri halk ve divan edebiyatı arasında bir köprü oluşturmaktadır. Bıraktığı etki bakımından adı Nesimi, Nevai, Fuzuli ve Saib Tebrizi gibi Genel Türk Edebiyatı`nın büyük şairleri ile birarada anılmaktadır.` 19.03.2006

http://www.tumgazeteler.com/?a=1402066

[Elshad Alili]

[b]YAVUZ SULTAN SELİM VE ŞAH İSMAİL[/b]

Bu arada üzerinde durulması gereken bir husus Anadolu Türkmenlerinin [b]neden Şah İsmail'e meylettikleridir.[/b]

[i]Çoğu kişi sathî düşünerek bunu Yavuz'un Sünni, Şah İsmail'in Alevi olmasına bağlar. [/i]

Halbuki doğuda Şah İsmail henüz ortaya çıkmış iken, İstanbul'da BALIM SULTAN Bektaşiliğe yeni bir yön veriyor ve dönemin padişahı 2. Bayezid bu tarikata giriyordu!...

Padişah aynı zamanda Hacı Bektaş'ın piri olduğu Yeniçeri teşkilatının da "1" numaralı neferi sayılıyordu!..

Bu durum Yavuz için de geçerli idi.

Diğer yandan Şah İsmail:

[b]Gece gündüz hayaline dönerim
Bir gece rüyama gir Hacı Bektaş
Günahkârım, günahımdan bezerim
Özüm dâra çektim, sor Hacı Bektaş [/b]

diye şiirler yazıyordu. Yani hem BEKTAŞİ, hem de öz-be-öz TÜRK idi! HATAYÎ mahlaslı şiirleri hala Aleviler arasında okunur... Çünkü onun Türkçesi, Yavuz'unkinden daha sadedir.

[b][size="4"]Yani Çaldıran'da iki TÜRK ve BEKTAŞİ hükümdar karşı karşıya gelmiş ve savaşmıştı!.. [/size][/b]

Öyleyse bu iki BEKTAŞİ TÜRK hükümdar çarpışırken, AnadoluTürkmenleri neden Şah İsmail'e meyletmişlerdi?..

Bu sorunun cevabını, Kürtler'in kurtuluşunu da TÜRKÇÜLÜK'te gören büyük düşünür ZİYA GÖKALP vermektedir:

- "Osmanlı Devleti, eski TÜRK federasyonunun bazı esaslarını muhafaza etmiş bir ümmetten ibarettir."

"Osmanlılar ümmet esasına dayanan bir devlet kurdukları için AŞİRET ve soylu sınıf teşkilâtlarını bozarak BOY BEYLERİ yerine ENDERUN'dan çıkma sancak beylerini koydular."

"SAFEVİ DEVLETİ ise, tam tersine TÜRKMENLER'e eski AŞİRET ve soylu sınıf teşkilâtının muhafaza edileceğini vaad ederek (eski TÜRK) konfederasyon teşkilâtına döndü."

" Her aşiretin ırsî bir hanı bulunan bu teşkilâtta, ŞAH bir HANLAR HANI'ndan ibaret oldu."

(Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri sf. 59-60)

İşte bu son derece basit ama aynı zamanda son derece doğru açıklama, özellikle Asya'dan Timur'un önü sıra göç etmiş ve henüz eski âdetlerini sürdürmekte olan Doğu Anadolu Türkmenleri üzerindeki etkiyi anlamamızı sağlıyor....

[b]Osmanlı Devleti sürekli Anadolu'ya göçeden TÜRKMEN aşiretlerinin yapısını bozarak onları yerleşik hayata geçirmeye çalışıyordu. Bu radikal değişiklik te TÜRKMENLER'i rahatsız etmiş, onların eski sistemlerini korumalarına izin veren TÜRK hükümdar Şah İsmail'e yakınlaştırmıştır.
[/b]
Ziya Gökalp'in açıklaması ayrıca Yavuz'un davranışını da izah ediyor... Yavuz açısından uzun süre önce fethedilmiş OSMANLI topraklarında yaşıyan Türkmenler için yapılacak fazla bir şey yoktur ama; İran'dan ve Mısır TÜRK Kölemen Devleti'nden yeni alınan topraklardaki Kürt aşiretlerini kontrol altında tutmak için Şah İsmail'in politikası uygulanıyor.

Onların Türkmenlerinkine çok benziyen aşiret sistemlerine dokunulmuyor...

[b]Bu uygulama Kürtler'i rahat ettirmiştir ama, Türkmenler açısından istenmiyen bir durum yaratmıştır. [/b]

Doğudaki Kürt aşiretleri Türkleştirmesi beklenirken; [b]oraya göçürülen Türkmen aşiretleri Kürtleşmişlerdir. [/b]

Neden?...

Ziya Gökalp'ın açıklamaları bu konuya da ışık tutuyor...

Türkmen aşiretleri her ne kadar eski TÜRK federasyon sistemini uzun süre önce terketmişlerse de, tam olarak unutmamışlardır... Doğuya göçünce serbest aşiret düzeninin Kürtler'e tanındığını görmüşler, bu haktan kendileri de yararlanmak istemişlerdir. Bu yüzden onlara benzemeye çalışmışlardır.

[b]Ama Devlet Türkmenler'e, Kürtler'e olduğu kadar müsamahakâr davranmamıştır... [/b]Onlar da her fırsatta direnmişlerdir.

Böylece doğudaki sürtüşme, iddia edildiği gibi Kürtlerle Osmanlılar arasında değil; K[b]ürtler gibi el üstünde tutulmayan Türkmenler ile Osmanlı arasında sürüp gitmiştir. [/b]

İşte Dersim'in TÜRK kökenli halkının isyanının altında, bu gerçekleşmemiş 500 yıllık beklenti yatar!.. Dersimliler (Tunceli) eski BOZ ULUS olarak, kendilerini hakkı yenmiş, ihmal edilmiş görür. "Niye Kürtler'e tanınan haklar bize de tanınmadı, tanınanlar da elimizden alındı?" zihniyeti etkisini hâlâ sürdürür.

Ve yine bu sebeptendir ki, çok daha önceden yerleşik düzene geçmiş TÜRKMEN aşiretleri de Kürtler'e tanınmış imtiyazlardan yararlanmak için onlar gibi davranmaya başladılar. Kanuni ile başlıyan Devlet'in ihmali ile de Türkmenler gün geçtikçe Kürtleştiler.

Daha doğrusu Karakeçili aşireti gibi, TÜRK olduklarını bile bile Kürtçe konuşmayı benimsediler... Böylece Kürt ayırımcıların istismarına âlet oldular.


http://www.angelfire.com/tn3/tahir/trk18.html

[Elshad Alili]

Yavuz Selim ve Şah İsmail

İKİSİ de Türkçe konuşurlardı. Farsça şiirler yazan Yavuz'un Türkçe tek dörtlüğü olduğu halde, Safevi hükümdarı Şah İsmail'in "Hatai" mahlasıyla Türkçe bir divanı vardır.
İkisi arasındaki kanlı kavga iki ayrı "millet"in kavgası değildir; çünkü o çağda dünyanın hiçbir yerinde bugünkü anlamda "millet" bilinci ve realitesi yoktu. O yüzden ne Şah'tan kaçıp Osmanlı'yı destekleyenler İran'ın "hain"leridir; ne de Osmanlı'ya isyan edip Şah'a destek verenler "hain"dir.
O devir, bizde de Avrupa'da da siyasi aidiyetlerin "millet", hatta "ülke" kavramlarına göre değil, mezhep, aşiret, feodalite ve hanedan kavramlarına göre oluştuğu devirlerdi.
Her tarihi olaya kendi devrinin şartları açısından bakmak gerekir.
O zamanlarda Anadolu'daki göçebe veya yarı göçebe Türkmen hayat tarzı (Sünni olsa bile) serbest, serazad, merkezi otoriteden hoşlanmayan, gerektiğinde "ferman padişahın, dağlar bizimdir" diyen bir hayat tarzıdır. Dini inanışları da (Sünni olsalar bile) 'akaid', 'kelam' ve 'fıkh'ın ince kurallarına değil, içten gelen duygulara, mistik (sufi) coşkulara eğilimlidir. Bunun büyük bir kültürel zenginlik kaynağı olduğu muhakkaktır.
Devlet ve kentler ise kayıt ve kuralların, hiyerarşinin, 'teşkilat ve teşrifat'ın, vergi ve maliyenin ifadesidir.
Bu 'sosyolojik' boyutu gelecek hafta bırakarak 'savaş'ı görelim şimdi.
TÜRKMENLİK VE OSMANLI

Türkmen geleneklerine dayalı olarak kurulduğu halde, devletin ve kent hayatının kurumlaşması (bu arada medrese) geliştikçe Osmanlı artık Türkmen hayat tarzından uzaklaşmakta, üstelik, Türkmenleri yerleşik hayata geçmeleri ve vergi vermeleri için zorlamaktadır.
Osmanlı'yı, onun kurallarını ve kurumlarını tanımayan bu çoğu yarı göçebe Türkmenlerde ise, tek saygın otorite, kendi içlerinden çıkmış 'baba', 'dede' gibi lakaplarla anılan 'heterodoks' derviş ve şeyhlerdir.
"Eski Türk şaman'larını hatırlatan bu 'baba' lakaplı Türkmen şeyhleri, köylülerin ve göçebelerin manevi hayatlarının başlıca nazımı ve hakimi idiler; ne (medreseli) din alimleri, ne de burjuva tarikatlerine mensup şeyhler, zihniyetine tamamiyle yabancı oldukları o muhitlerde Babalar'la mücadele edemezlerdi"(1)
Osmanlı'nın bu zaafını, Türkmen - Safevi Şah İsmail iyi yakalamıştır. Anadolu yarı göçebe Türkmenlerinde bu dışlanma ve yabancılaşma duygusu derinleşirken, İsmail, Türkmen mistisizmine (heterodoks sufizm) dayanan, Türkmenlerin mehdici (mesiyanik) umutlarına seslenen, tepkilerini işleyen bir 'Kızılbaş' hareketi başlatmıştır!
'Alevi' demiyorum, çünkü Alevilik 'Kızılbaş'tan daha geniş bir kültür ve irfan kavramıdır. 'Kızılbaş'la Şah İsmail ve onu destekleyen Türkmen hareketini kastediyorum.
Şah İsmail, gönderdiği 'halifeler' vasıtasıyla, Anadolu'da eski Türk inançlarının ağır bastığı heterodoks Müslüman Türkmen kültüründe 'Ehl - i Beyt' ve '12 İmam' gibi bazı 'Şii İslam' unsurlarının güçlenmesini sağladı. Anadolu Türkmenliği bu noktadan itibaren Alevi kültürü olarak yeni bir senteze yöneldi.(2)
Bu, heterodoks Türkmen Müslümanlığında İslami motiflerin daha bir artması demektir ve olumlu bir kültürel katkıdır.
Osmanlı'ya yabancılaşmış olan Anadolu'daki heterodoks Türkmen aşiretleri, bekledikleri 'mehdi'yi Şah İsmail'de bulduklarına inandılar ve muazzam nüfuzlarıyla 'baba'lar Şah'ın lehine, Padişah'ın aleyhine isyanlar başlattılar.
'YEZİD ZULMÜ'

Safevilerin Anadolu'da böyle kitleler halinde aktif Türkmen taraftarlar toplaması; o çağda askeri bakımdan da son derece önemli olan bu büyük insan gücünü Osmanlı devletinin kaybetmesi, Safevi devletinin kazanması demekti.(3)
Sünni Özbekleri yenen Safeviler Doğu'da Ceyhun'a, Batı'da ise Diyarbakır'ı alarak Fırat'a dayandılar.
Yumuşak huylu II. Bayezid zamanında Şah Kulu isyanı ile Anadolu'daki olaylar daha da büyüyünce Şahzade (Yavuz) Selim, babası nı devirip tahta geçti.
İran seferine hazırlanan Yavuz, beylerbeyi ve sancakbeylerine emir vererek "Şah İsmail'e taraftar olan ve ayaklanma ihtimalleri bulunan 40 bin kişiyi" 'defter'e yazdırarak bunları hapis ve idam ettirdi.(4)
Tarihçi Danişmend, bu sayının "memurların ifradı yüzünden 40 binden çok fazla tuttuğu da rivayet edilir" diyor.(5)
Tarihçi Akdağ ise, 40 bin sayısını mübalağalı bulmaktadır:
"Şah İsmail'e bağlılıkları, sadece dini inanç olma çizgisini aşarak para yardımı, asker olarak gidip ordusuna katılma, kızılbaşlık propagandası yapmak ve Şah'a casusluk etmek gibi yollarla hizmet ettikleri sabit olanlar hakkında kovuşturma başladı; yakalananlar suç derecesine göre ya yerlerinden sürülüyorlar (özellikle Rumeli tarafına) ya da hapis ve idam ediliyorlardı."(6)
Rakam ne olursa olsun, büyük baskı ve katliam yapıldığı muhakkaktır.
İkinci şiddet fırtınası Kanuni Süleyman zamanında yaşanmıştır. Mohaç seferi sırasında Anadolu'da isyanlar yüzünden, Doğu Anadolu'da da Safevi akınları yüzünden kan gövdeyi götürüyordu.(7)
Kanuni, Mohaç'tan sonra İran seferine çıkmış, Yavuz zamanındaki kadar olmasa da, Anadolu Alevileri üzerinde yine şiddet ve baskı kurmuştur.
Hetorodoks Türkmenlerin İran'a, Sünni Kürtlerin Osmanlı'ya yönelmesi bölgenin etnik yapısını da etkilemiştir.
Şah İsmail olayına kadar heterodoks Türkmen 'baba'larla iç içe yaşayan, ordusunu Hacı Bektaş ruhaniyetiyle takdis eden, birçok heterodoks tarikatlara arazi tahsis eden Osmanlı hem şiddet politikasıyla hem Şeyhülislam fetvalarındaki aşağılayıcı ifadelerle Alevilerin karşısındadır artık!
Bu fetvalarda Alevi Türkmenler "zındık" vs. gibi itikadi terimlerle aşağılanmışlar, "mum söndü" gibi iftiralara da maruz kalmışlardır!
Alevi metinlerinde ise, Sünniler "yezid", "münkir", "münafık" gibi sözlerle aşağılanmıştır. (Pir Sultan'ın bir şiirinde "münkire kılıç çalalım / Hüseyn'in kanın alalım" denilir.)
Fakat, bugün özellikle "Alevi ızdırabı"nı anlamalıyız. Şii - İslam'dan alınan "Kerbela" ve "matem" kült'leriyle birlikte, Anadolu'da yaşanan bu vahim olaylar Alevilerde "Yezid zulmü" olarak algılanmış, derin bir "ızdırap" ve tepki kültürü oluşmuştur.
İran savaşları sırasındaki şiddetin artık kalktığı 18. asırda bile Erzurumlu Alevi şair İsmail Noksani'nin bir şiirinden(8) aldığım şu beyt, "Alevi ızdırabı" dediğim derin duyguyu yansıtır:
Yezidler elinde müşkil halimiz
Münkir münafık ferş etti yolumuz.
'KIZILBAŞ ZULMÜ'

Mezhep savaşları ve baskıları, bir mezhebin 'iyi', ötekinin 'kötü' olmasından değil, sosyolojik ve özellikle siyasi şartlardan kaynaklanır. Anadolu Alevilerine yapılan zulümden bir mezhep olarak Sünniliği sorumlu tutmak, 'tarih dışı' bir önyargı olur. Çünkü, mezheplerin siyasi tavırları, felsefi ilkelerinden çok, siyasi ve sosyolojik konumlarıyla ilgilidir.
Nitekim aynı zulüm, hatta daha şiddetli olarak, Şah İsmail ve devleti tarafından İran'daki Sünnilere ve Sufi tarikatlara uygulanmıştır. Ira Lapidius'a göre, o zamana kadar çoğunluğu Sünni olan İran'da, Safeviler "İslamın başka bir yöresinde bir paraleli görülmemiş veya az görülmüş bir zulümle 12 İmam Şiiliğini dayatmışlar" ve İran'ı Şiileştirmişlerdir.(9)
"Safevi kuvvetleri İran'da bir baştan öbür başa yürürken, Sünnilere kılıç zoruyla Şiiliği empoze etmiş, bunu kabul etmek istemeyen Sünnilere karşı gaddarca davranılmış ve çoğu öldürülmüştür."(10)
Prof. Faruk Sümer, devrin seyyah ve yazarlarına dayanarak, mesela Şah İsmail'in Tebriz'e girdiğinde Sünni din adamları, kadınlar ve çocuklar dahil olmak üzere pek çok insanı öldürttüğünü, savaşta ve Tebriz'de 20 binden fazla insanın telef olduğunu belirtir. Şah İsmail Sünni ve Türkmen Akkoyunlu oymağından kırk, elli bin kişiyi kılıçtan geçirmiş ve zulmünden dolayı kendisini kınayan anasına kızıp onu da öldürtmüştür.(11)
Şah İsmail'in torunlarından Tahmasp ve Büyük Abbas zamanlarında da İran'daki Sünnilere karşı şiddet ve tasfiye (eradication) politikaları uygulanmış ve neticede İran Şiileşmiştir.(12)
Meselenin sosyolojik yönleri ve bugünkü perspektifleri gelecek hafta...

1) Fuat Köprülü, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Ötüken yy. 1981, sf. 165.
2) Bkz. Ahmet Yaşar Ocak, Türk Sufiliğine Bakışlar, iletişim yy. 1996, sf. 207 - 209.
3) David Morgan, Medieval Persia, London 1994, sf. 116.
4) İ.H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, TTK yy. sf. 257 - 258.
5) İ.H. Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, II, sf. 6 - 7.
6) M. Akdağ, Türkiye'nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, II, DTCF yy. 1971, sf. 125.
7) Faruk Sümer, Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, TTK yy. 1992, sf. 75.
Şükrü Elçin, Halk Edebiyatı Araştırmaları, Ankara 1988, sf. 85.
9) I. Lapidius, A History of Islamic Societies, Cambridge, 1988, sf. 296
10) David Morgan, age, sf. 121.
11) Faruk Sümer, age, sf. 24.
12) Said A. Arjomand, "Religious Extremism (Ghuluww), Sufizm and Sunnism in Safavid İran, 1501 - 1722", Journal of Asian History, XV, 1981, sf. 31 - 35.


http://www.yolatalipler.tr.gg/yavuz-sultan-selim-ve-%26%23350%3BAH-%26%23304%3BSMA%26%23304%3BL.htm

[Mufti]

[quote name='Elshad Alili' timestamp='1288068795' post='7578908']
Məncə deyil. Bektaşilik yalnız yeniçərilərin tərbiyəsi ilə məhdudlaşmırdı. Bektaşilik sadə Anadolu türkünün həyatında var idi. Məsələn bu gün Türkiyədə və Azərbaycanda dastanların və xalq yaradıcı şerinin mövcudluğu, aşıq havaları, xalq musiqisi və onun bəlli makamlarda süstlənməsi, əfsanə, nağıl və rəvayətlərin antalogiyası və milli psixologiyamızda az rol oynamamış digər folklor ünsürlərinin əsrlərdən keçərək mədəniyyətimizə və mənəviyyətimizə xidmət göstərməsi bektaşilik məfkurəsi ilə sıx bağlıdır. Digər tərəfdən də devşirilmiş yeniçərilər osmanlıya qədər ən azından 600-700 il türk dövlətləri (hun, avar, bulqar, peçeneq, qıpçak, uz və d.) tərəfindən hökm sürülmüş Balkanların övladları idilər. O Balkanlar ki, yüz illərcə Roma və Bizans tərəfindən assimilyasiyaya məruz qalmışdı. Sözümün canı onda idi ki, devşirmələr arasında etnik türklər az deyildi. Bir də ki, yeniçərilərin arasında devşirmələr heç zaman üstünlük təşkil eləmədilər də. Amma bektaşi dədələrinin bu ocağın yetişməsində rolu böyükdür. Yəni at belində, qurşağında qılıncı və çiynindən də qopuzu asılmış qazi-ərənləri təsəvvür edin. [b]Bunlar bektaşilərdir. [/b]Savaşa da türkü qoşa-qoşa gedirdilər. Bir də unutmayaq ki, bektaşilər qərbli oriyentalistlərin təbiri ilə desək həm də “kolonizator türk dərvişləri” idilər. Yəni günümüzün leksikonu ilə desək turançılıq hərəkatını praktiki olaraq tədbiq edənlərdi. Özü də sünnü-osmanlı bürokratiyasının mövcudluğunda.
Osmanlıların, daha doğrusu ilk osmanlıların sünnülüyü də biz də bir az şişirdilmişdir. Məlumdur ki, Orxan qazi və Osman qazinin mənəvi dədələri də bektaşi övliyalarıdır. Bundan başqa bir çox orta dönəm osmanlı sultanları xəlvətiyyə təriqətinin üzvləri idi. Türkiyədəki xəlvətilər isə bizim Seyyid Yəhya Bakuvi-Şirvaninin xəlifələrinin yetirmələri idi. Bu maraqlı faktlar göstərir ki, Azərbaycan və Anadolu coğrafiyası tarixi baxımdan yalnız etnik deyil həm də mənəvi bağlarla pərçimlənmişdir. Osmanlı xanədanının süfi məşrəfli böyüklərə olan ehtiramı onların osmanlı əsgər ocaqlarındakı bektaşi dədələrini fəaliyyətinə “qöz yumdururdu”. Və bu beləcə davam edəcəkdi. Əgər osmanlı sarayına sırf sünnü olan nəqşibəndilər yaxınlaşmasa idi. Əslində son dönəm osmanlı çalxalanmaları bəzən acımasız olan nəqşibəndi-bektaşi “rəqabəti” ilə şərtlənmişdir. Bu tablo günümüzdə də davam edir ki, Türkiyə bu “rəqabətdən” ancaq geriyə düşür.
Tarix göstərir ki, bektaşilik ortodoks islam cevrəsində türklərin folklorunu və dilini yaşatmış, dini ibadətlərə türk gələnəklərini sığdırmış, türk əsgəri formasiyalarının inkişafını davam etdimiş və qismən də dövlət strukturlarına təsir göstərmişdir. Hacı Bektaş Vəlinin [b]“əinə, belinə, dilinə hakim ol”[/b] cümləsi isə, bu tarixə qızıl hərflərlə yazılmışdır. Bu cümləni yalnız hərfi tərəfdən qavrayanlar var. Amma unutmayaq ki, əl - elin qurub-yaratmağının, dil - milli yaddaşın, bel - isə nəslin rəmzidir. Yəni Hacı Bektaş Vəlinin bu sözləri “[b]elin qurub qoyduğuna, ana dilinə və soyuna sahib çıx[/b]” kimi də yozulmalıdır
[/quote]

Bu ve bundan sonrakı postlarınız tarixə tarix kimi deyil, ideoloji-hissi baxışın klassik nümunələridir. Balkanlardan olan devşirmələrin əslində qədim türklər olduğunu iddia etməyiniz isə lap həngəmadir. Bunu fərzi-muhal həqiqət olduğunu qəbul etsək belə ancaq son nəticədə yenə o xalqların heç biri özlərini türk və müsəlman hesab eləmirdi və türklərdə onları heç vaxt türk hesab etmirdi və təbii ki, devşirməni də buna görə aparmırdı.
Ancaq Osmanlılarınmı əvvəlcə ələvi olub sonradan sünniləşdiyini yoxsa səfəvilərinmi əvvəlcə sünni olub sonradan ələviləşdiyini tartışmaq olar. Osmanlılar türkman qəbilələrindən idilər və təbii ki,həm coğrafi həm də mədəniyyət yönündən sünni-Səlcuqlunun məhsulları idilər. Bu bölgələrdə zamanında böyük imperatorluq qurmuş Səlcuqilər əslində dini-siyasi varlıqlarını sünnilik üzərində bərqərar etmişdilər. Bağdadı və orada qərar tutan xəlifəni isna-əşəri şiəsi fars Buveyhilərdən geri almış, şiə-ismaililərə qarşı maharibələr aparmışdılar. Bu bir tək səlcuklularla məhdudlaşmır. Böləgədəki səfəvilərə qədərki (buveyhilər və ilk dövr moğollar müstəsna) bütün sülalələr sünni kültürdən gəlməkdə idilər. Təbii ki Xorasanda marijinal bəzi şiə qruplarla münasibət nəticəsində ələviliyə meyl etmiş bəzi türk(man) qəbilələr vardı. Bu türkman qəbilələrdən və ya tarikat şeyxlərindən zamanında Teymur da Osmanlıya qarşı istifadə etmiş, onlara yardımda bulunmuşdu. Bunlardan biridə Şah İsmayılın cəddi Əlaəddin Əli idi. Konkret hansı türkmen qebiləsindən olduğu məlum olmayan bu adam bir tarikat şeyxi olub və Teymur buna Ərdəbildə torpaq vermişdi. Ancaq Osmanlıların bu tarikatın şeyxlerinə çerağ akçesi deyilən hədiyyələr göndərməsi bunların sünni olduqlarından xəbər verir.
Səfəvilərin sünnilikdən şiələşməsinə gəlincə....

[Dr.White]

Şah İsmayıl öz anasın öldütdürübmü ? Bunun tarixi mənbələri varmı ?

[Elshad Alili]

Послушайте кызылбашскую музыку: HAYDAR HAYDAR

http://www.youtube.com/watch?v=4C9aIKfSkP4&feature=player_embedded

[thalys]

[quote]Послушайте кызылбашскую музыку[/quote]

Это кызылбашская музыка или музыка о кызылбашах?

[Elshad Alili]

[quote name='thalys' timestamp='1295041111' post='8097984']
Это кызылбашская музыка или музыка о кызылбашах?
[/quote]

Эта кызылбашская музыка. Вы наверно подумали о шейхе Хейдаре? Но [i]Хейдар/Хайдар - ЛЕВ[/i] является прозвищем Али. Само это произведение (Хайдар Хайдар) приписывается современному но уже покойному кызылбашскому озану Алиакпер Чичеку. Но стиль стиль произведения действительно кызылбашский. Кстати как вам? Вот это уже исполнение от самого автора. Оцените :

http://www.turkulertube.com/video_NF861YZ2FGO.html

http://www.youtube.com/watch?v=7S-1Qp_lfZ0&feature=player_embedded

Так для инфо сообщу, что в Турции были очень популярны современные кызылбашские озаны Рухи Су, Махсуни Шериф и конечно же Ашик Вейсел. Hamısına Allah rehmet elesin. Я могу периодически выставлять здесь их исполнения, думаю для многих азербайджанских слушателей это будет интересно и ново. Кстати есть еще другое известное произведение "Haydar Haydar" на слова хуруфита кызылбаша Кул Несими (16 в.), стихи которого не редко у нас путали со стихами великого Сейид Несими (1370-1414). Про Кул Несими есть тема в разделе "Литаратура Азербайджана", но сегодня все равно его у нас продолжают путать с Сейид несими, в том числе произведение "Haydar Haydar". Послушайте, очень прекрасная суфийская музыка на классических тюркских макамах:

http://www.youtube.com/watch?v=KJhD-AyNybY&feature=player_embedded#!